ΟΙ
ΘΕΣΣΑΛΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΙ ΘΕΟΙ ΤΩΝ ΚΑΘΑΡΜΩΝ ΚΑΙ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΓΙΟΡΤΗ ΞΑΝΔΙΚΑ
Οι Θεσσαλομακεδονικοί
θεοί των καθαρμών αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας στο πλαίσιο της διδακτορικής
μας διατριβής για τη θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία ή Φεραία θεά1. Ο όρος θεσσαλομακεδονικοί
θεοί αναφέρεται εδώ με την έννοια ότι ορισμένες θεσσαλικές θεότητες διαδόθηκαν
στη Μακεδονία ήδη από τα κλασικά χρόνια για πολιτικούς και λατρευτικούς λόγους,
καθιστώντας τις κοινές στους Θεσσαλούς και τους Μακεδόνες, τους δύο γειτονικούς
λαούς της αρχαίας Ελλάδας.
Οι θεότητες που
παρουσιάζονται κατά σειρά για να καταδειχθεί η σχέση τους με τη μακεδονική
γιορτή Ξανδιχά που εξετάζεται εδώ είναι
η Εν(ν)οδία ή Φεραία θεά ο Δίας
Μειλίχιος- Θαύλιος και ο Απόλλωνας
Φοίβος-Ξάνθος . Στο παράρτημα γίνεται αναφορά στο έθιμο του καθαρμού των
σκυλιών κατά την Καθαρή Δευτέρα, που υπήρχε στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία έως
τη δεκαετία του ’60 του αιώνα μας, προκειμένου να επισημανθεί η σχέση του με τη
μακεδονική γιορτή Ξανδικά και τις Θεσσαλο-μακεδονικές θεότητες των καθαρμών.
Η θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία ή Φεραία θεά
Οι Φερές, η δεύτερη σε
σημασία και μέγεθος πόλη της Θεσσαλίας, υπήρξαν το λατρευτικό κέντρο μιας
ιδιόμορφης θεάς, η οποία ήταν ευρύτερα γνωστή ως Εν(ν)οδία ή Φεραία ή Εν(ν)οδία
Φεραία. Για το ποιες ήταν οι αρχικές και κύριες λειτουργίες της θεάς φαίνονται
από τη θέση, όπου είχε ιδρυθεί το αρχαιότερο και σημαντικότερο ιερό, από το
οποίο ξεκίνησε η λατρεία της.
Βρισκόταν στην αρχή του βόρειου νεκροταφείου της πόλης των ιστορικών χρόνων,
δίπλα στο δρόμο που από τη Λάρισα κατέληγε στη βόρεια πύλη των Φερών και
μάλιστα μέσα σε νεκροταφείο των πρωτογεωμετρικών χρόνων.
Στα υστεροαρχαϊκά χρόνια ιδρύθηκε στο ιερό της θεάς
μνημειακός πώρινος δωρικός περίπτερος ναός. Γύρω στο 300 π.Χ. στην ίδια θέση
κτίστηκε παρόμοιος μεγαλύτερος εκατόμπεδος ναός με 6x12 κίονες (διαστάσεων 16,30χ 32,60 μ.). Η λατρεία της
Εν(ν)οδίας στο ιερό επιβεβαιώνεται όχι μόνο από το πλήθος των γυναικείων
κοσμημάτων, από τα πήλινα γυναικεία ειδώλια, αλλά και από τις επιγραφές .
Ένα δεύτερο ιερό της Εν(ν)οδίας αποκαλύφθηκε στο δυτικό
νεκροταφείο της πόλης, ενώ ένα τρίτο πιθανότατα υπήρχε στο βόρειο νεκροταφείο
των Φερών.
Επίσης η θεά λατρευόταν στο λεγόμενο ιερό των «Έξι
Οεαινών», στον ανατολικό λόφο της ακρόπολης των Φερών, όπως συμπεραίνεται από
τον αφιερωμένο στις έξι επίσημες θεές της πόλης μνημειακό μαρμάρινο βωμό.
Τη θεά από τα γεωμετρικά χρόνια πιθανότατα αποκαλούσαν
με το ονοματοποιημένο λατρευτικό επίθετο Εν(ν)οδία. Όταν η λατρεία της
διαδόθηκε εκτός Φερών (αρχικά στη Θεσσαλία) ονομαζόταν Εν(ν)οδία ή Εν(ν)οδία
Φεραία. Από πολύ νωρίς (μαρτυρημένα ήδη από τα κλασικά χρόνια) η Εν(ν)οδία
έγινε η εθνική θεσσαλική θεά.
Εκτός Θεσσαλίας ονομαζόταν Εν(ν)οδία θεός ή Φεραία θεά.
Στη γραμματεία είναι γνωστή στη Θεσσαλία και την Αθήνα, ενώ επιγραφικά είναι
γνωστή σε 33 επιγραφές, οι οποίες βρέθηκαν στη Θεσσαλία (22), τη Μακεδονία (10)
και την Εύβοια .
Η λατρεία της διαπιστώνεται επίσης από διάφορα άλλα
μνημεία ή πιθανά ιερά και σε άλλα μέρη της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Η
Εν(ν)οδία λατρευόταν στις Φερές και στο επίνειό τους, τις Παγασές, όπως επίσης
στη Λάρισα, στην Κραννώνα, στον Ατραγα, στη Φάρσαλο, στο Φάκιο, στις ΦΟιώτιδες
Θήβες, στην Ολοοσσώνα, στη Φάλαννα, στους Γύννους και στο Πύθιο.
Στη Μακεδονία λατρευόταν στην Πέλλα, στη Βέροια, στην
Εξοχή και στην Αγία Παρασκευή Κοζάνης, στην Περσηίδα (σημ. χωριό DebreSte της
επαρχίας Prilep της
Δημοκρατίας των Σκοπιών) της Δερριόπου και ίσως στη Λητή της Μυγδονίας.
Τέλος, η θεά ήταν γνωστή στους Ωρεούς της Εύβοιας και
στην Αθήνα.
Η
έλλειψη ενός ουσιαστικού ονόματος της θεάς και η μεταγενέστερη θεοκρασία της με
άλλες θεότητες, οδήγησαν την έρευνα σε διαφορετικούς δρόμους και εκτιμήσεις ως
προς την ταυτότητα και τις λειτουργίες της. Η Εν(ν)οδία με βάση τις
γραμματειακές πηγές ήταν το θεσσαλικό αντίστοιχο της Εκάτης, μια διαφορετική
θεσσαλική Εκάτη, κόρη πιθανότατα της φεραίας Δήμητρας και του Δία Καταχθόνιου
(του τοπικού Δία Θαύλιου- Μειλίχιου- Άδμητου).
Στις επιγραφές η
Εν(ν)οδία είναι γνωστή με εννέα προσωνυμίες. Το επίθετό Φεραία που είναι εθνικό
μαρτυρείται σε επιγραφή της Φάλαννας (3ος αι. π.Χ.).
Στην παλαιότερη όμως αναθηματική επιγραφή της θεάς
(450-425 π.Χ.), που βρέθηκε στη Λάρισα, η Εν(ν)οδία μαρτυρείται με την
προσωνυμία Αστική. Πρόκειται για μια θεά, που λατρευόταν όχι μόνο στο ύπαιθρο, στους
δρόμους και στα νεκροταφεία, αλλά και μέσα στην πόλη (το «άστυ»).
Το επίθετο Οσία της
θεάς, που μαρτυρείται σε επιγραφή του β' τέταρτου του 3ου αι. π.Χ. και η οποία ήταν εντοιχισμένη σε θυμέλη (=
χθόνιο βωμό) σε ιερό της στη Βέροια, δείχνει μία από τις βασικές λειτουργίες
της, που μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα στη μελέτη μας. Η Εν(ν)οδία Οσία είναι θεά των
καθαρμών από τα μιάσματα (του φόνου, της γέννησης, του θανάτου και όχι μόνο), η
οποία επόπτευε, εκτός των άλλων, τις νόμιμες και καθιερωμένες τιμές προς τους
νεκρούς. Αυτή η λειτουργία της, όπως θα δούμε παρακάτω, συμπεραίνεται επίσης
από τη σχέση της α) με το Δία Μειλίχιο-Θαύλιο - Φόνιο, τον τιμωρό θεό των
φονιάδων, β) με τον Απόλλωνα-Φοίβο-Ξάνθο, τον κατεξοχή θεό των καθαρμών, και γ)
με το ιερό της ζώο, το σκυλί, που θυσιαζόταν στους καθαρμούς.
Ως Πατρώα η θεά μαρτυρείται σε αναθηματικές επιγραφές
των Παγασών, του επινείου των Φερών (α' μισό του 4ου αι. π.Χ.), και του
περραιβικού Πυθίου (1ος αι. π.Χ.). Πρόκειται για την πατροπαράδοτη και
πανάρχαια θεά των Θεσσαλών.
Η Εν(ν)οδία ως Σταθμία
μαρτυρείται σε αναθηματική επιγραφή της Λάρισας (3ος - α' μισό του 2ου αι.
π.Χ.). Πιθανότατα θα μπορούσε να σημαίνει τη θεά, που λατρευόταν στα πρόθυρα
και τα πρόπυλα, μια θεά δηλαδή των εισόδων, μια προπύλαια και αποτροπαϊκή
θεότητα, όπως ήταν η Εν(ν)οδία Αλεξεατίδα , η οποία είναι γνωστή σε μια άλλη
αναθηματική επιγραφή από την ίδια πόλη (α' μισό του 3ου αι. μ.Χ.).
Η Εν(ν)οδία Μυκαϊκή, η
θεά που μυκάται ή προκαλεί μυκηθμό, γνωστή από επιγραφή της Λάρισας (αρχές 2ου
αι. π.Χ.), πιθανότατα σχετίζεται με τον Ποσειδώνα και τους σεισμούς. Τέλος, η
Εν(ν)οδία Κύριλλος, που μαρτυρείται σε αναθηματική επιγραφή των Φερών (β' μισό του 2ου
αι. π.Χ.), ήταν μια κουροτρόφος θεότητα, προστάτιδα των κοριτσιών, των παιδιών
και γενικότερα των γυναικών.
Όμοιες
ή άλλες ιδιότητες-λειτουργίες της Εν(ν)οδίας συμπεραίνονται επίσης από τη
μελέτη των γραμματειακών πηγών.
Στις Ευμενίδες (στ. 723-728) του Αισχύλου (458 π.Χ.) η θεά του θανάτου των Φερών
χαρακτηρίζεται ως αρχαία. Πρόκειται για την τοπική θεά του
γνωστού μύθου της Άλκηστης και του Άδμητου. Είναι δηλαδή η πατροπαράδοτη και
πανάρχαια θεά των Φερών, που η λατρεία της πιθανότατα είχε διαδοθεί εκτός Φερών
και Θεσσαλίας, πριν από τα κλασικά χρόνια, αφού είναι γνωστή στην Αθήνα ως αρχαία ήδη από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ.
Η Εν(ν)οδία ως θεά του θανάτου
και των νόμιμων τιμών προς τους νεκρούς αναφέρεται στην Αντιγόνη (στ. 1199- 1204) του Σοφοκλή, που γράφτηκε πριν το 442 π.Χ.
Ο Ευριπίδης στο έργο του 7ων (στ. 1048-1057) δηλώνει
τις βασικές ιδιότητες της Εν(ν)οδίας, της κόρης της Δήμητρας, κάνοντας
υπαινιγμό για το όνομά της με το ουσιαστικό εφόδων, καθώς και με το ρήμα όδωσον
(όδόω = κατευοδώνω).
Στο χωρίο αυτό η Εν(ν)οδία είναι η θεά των δρόμων και
του θανάτου, η αφέντρα των φαντασμάτων και της μαγείας.
Στην Ελένη (στ. 569-570) του Ευριπίδη, η Εκάτη και η Εν(ν)οδία
αναφέρονται παράλληλα, ως θεότητες που έχουν στη δικαιοδοσία τους τα
φαντάσματα.
Η σημαντικότερη όμως γραμματειακή πηγή για την
Εν(ν)οδία σε σχέση με τη μαγεία είναι ο Πολύαινος (Στρατηγήματα,
VIII, 43). Σύμφωνα με το στρατήγημα αυτό η Χρυσάμη, η ιέρεια της θεσσαλικής
θεάς Εν(ν)οδίας, κάνοντας χρήση φαρμάκων επιτυγχάνει την εξόντωση των αντιπάλων
και την κατάληψη των Ερυθρών της Μ. Ασίας από τους Έλληνες, κατά την πρώτη
ιωνική αποίκηση (11ος-Ι0ος αι. π.Χ.).
Δηλαδή, η Εν(ν)οδία διαμέσου της Θεσσαλής ιέρειάς της,
της Χρυσάμης, η οποία πιθανότατα καταγόταν από το λατρευτικό κέντρο της θεάς,
τις Φερές, γίνεται
επαρωγός οέθλων, όπως ίσως για τους Φεραίους τυράννους που τη λάτρευαν
ιδιαίτερα. Μάλιστα, ο Αλέξανδρος των Φερών, τύραννος ωμός, θηριώδης και γνώστης
της φαρμακίας, ο οποίος προπαγάνδιζε την Εν(ν)οδία στα νομίσματά του, είχε για
φύλακες στο παλάτι του τα γνωστά κατά την αρχαιότητα σκυλιά των Φερών, ζώα που
ήταν ιερά για την Εν(ν)οδία. Για το ότι η θεά ήταν έπαρωγός άέθλων
φαίνεται επίσης από το ανάγλυφο της Κραννώνας, που βρίσκεται σήμερα στο
Βρετανικό Μουσείο.
Εδώ η Εν(ν)οδία παριστάνεται όρθια δαδοφόρος δίπλα στη
δαιμονική της σκύλα, ευλογώντας με το δεξί της χέρι το νικηφόρο άλογο του
αναθέτη .
Η Εν(ν)οδία στην τέχνη παριστάνεται επίσης ως έφιππη
θεά, που φοράει πέπλο και ιμάτιο, κρατώντας δάδα ή δάδες.
Επίσης, παριστάνεται πεζή, δίπλα σε άλογο και σκυλί,
κρατώντας δάδα ή δάδες.
Η Εν(ν)οδία
παριστάνεται ακόμα όρθια, κρατώντας δάδες ή φιάλη, χωρίς τα ιερά της ζώα.
Η θεά έχει για σύμβολό της τις μακριές ή κοντές δάδες, τα ιερά της ζώα είναι το
άλογο και η σκύλα, ενώ τα ιερά φυτά της είναι η μυρτιά και το ρόδο.
Η Εν(ν)οδία ήταν θεά των οδοιπόρων, των δρόμων, των
τριστράτων και των προπύλων. Η ύπαρξη αρκετών «Εκαταίων» στη Θεσσαλία και τη
Μακεδονία, περιοχές όπου η θεά Εν(ν)οδία, το θεσσαλικό αντίστοιχο της Εκάτης,
είχε ισχυρή λατρεία και παράλληλα η διαπίστωση της παντελούς σχεδόν απουσίας
της λατρείας της Εκάτης στις περιοχές αυτές, οδηγούν στην άποψη ότι η Εν(ν)οδία
παραστάθηκε και ως τρίμορφη από τα ελληνιστικά χρόνια.
Η θεά στη Θεσσαλία σχετίστηκε στη λατρεία με το Δία, με τον Ποσειδώνα, τη Δήμητρα,
την Άρτεμη των Φερών, με τον Απόλλωνα και τις Μοίρες, καθώς και με τον Ερμή.
Από τη θεοκρασία της με την πανελλήνια θεά Άρτεμη
δημιουργήθηκε στις Φερές η λατρεία της Άρτεμης των Φερών —Άρτεμης Φεραίας— Άρτεμης
Εν(ν)οδίας, που η μέχρι τοόρα έρευνα ταύτιζε με την Εν(ν)οδία.
Η λατρεία αυτή διαδόθηκε εκτός Φερών ήδη από τα
προκλασικά χρόνια. Μαρτυρείται επιγραφικά και αρχαιολογικά στην υπόλοιπη
Θεσσαλία (Δημητριάδα, Φθιώτιδες Θήβες, Κραννώνα, Δάρισα, Αζωρο), στη νότια
Ελλάδα (Οπούντας, Σικυώνα, Αργος, Νεμέα, Επίδαυρος), στην Αίγυπτο (Κόπτος), στη
Μεγάλη Ελλάδα (Συρακούσες) και στην αποικία των Συρακουσών Ίσσα, στο ομώνυμο
νησί της Αδριατικής.
Η Εν(ν)οδία (εκτός Θεσσαλίας) συσχετίστηκε με την Εκάτη
και έτσι δημιουργήθηκε η λατρεία της Ενοδίας Εκάτης, η οποία είναι γνωστή μόνο
φιλολογικά στην Αθήνα και στη Ρώμη.
Η Ενοδία Εκάτη
δεν διαπιστώνεται επιγραφικά στη λατρεία, αλλά ούτε μπορεί να διακριθεί
εικονογραφικά στην τέχνη.
Η Εκάτη με την προσωνυμία Ενοδία είναι γνωστή στο Άργος,
στην Αίγινα, στην Κολοφώνα, στην Έφεσο, στο Βυζάντιο και στη Λάρδο της Ρόδου.
Οι παραπάνω λατρείες, που χρονολογούνται από την
υστεροελληνιστική εποχή και μετά, δεν φαίνεται να σχετίζονται άμεσα με τη
θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία.
Η θεά αυτή των Φερών παρέμεινε αυτοτελής τουλάχιστον
στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία έως και την ύστερη αρχαιότητα.
Ο Δίας Μειλίχιος
Η
βλαστική λειτουργία του Δία Άφριου, που έχει επιβεβαιωθεί επιγραφικά στο μεγάλο
ιερό της Εν(ν)οδίας στις Φερές, συνδέεται μ’ αυτήν του Δία Μειλίχιου, του
καθάρσιου θεού του Κάτω Κόσμου, αλλά και της γονιμότητας, ο οποίος φέρει κέρας
αφθονίας και ενσαρκώνεται σε φίδι. Ως θεός των νεκρών, του Κάτω Κόσμου και του
θανάτου, ήλεγχε τις παραγωγικές δυνάμεις της γης και παρείχε πλούτο στους
ανθρώπους. Με ειδική λατρεία γινόταν ευμενής, πράος και μειλίχιος, σε αντίθεση
με τον Άδη, που ήταν άμείλιχος
ήό’ άδάμαστος (Ιλιάδα,
Θ', στ. 158), καθώς και με το Θάνατο, που δεν καμπτόταν με κανένα δώρο.
Η λατρεία του Δία
Μειλίχιου μαρτυρείται σε δύο επιγραφές της Λάρισας. Στη μία μάλιστα από αυτές ο
θεός ήταν σύνναος με την Εν(ν)οδία και τον Ποσειδώνα σε ιωνικό ναΐσκο, που ίδρυσε
ο γνωστός Λαρισαίος αριστοκράτης και πολιτικός Μάκων, ο γιος του Ομφαλίωνος,
πιθανότατα στην έλεύθερη
’Αγορά της πόλης.
Ακόμα η λατρεία του
Δία Μειλίχιου είναι γνωστή στις Φθιώτιδες Θήβες, όπου λατρεύονταν και οι
Μειλίχιοι θεοί. Ο θεός μαρτυρείται και στη Μαγνησία, όπου διαπιστώνεται από μια
μαρμάρινη στήλη από τη Δημητριάδα, ανάθημα του Διονυσίου, που χρονολογείται στο
α' μισό του 2ου αι. π.Χ., καθώς και από μια αναθηματική επιγραφή (3ος αι. π.Χ.)
χαραγμένη σε βράχο στην πρόσοψη φυσικής σπηλιάς (Μειλιχιεΐον), σε κοντινή
απόσταση από την ανατολική πύλη της πόλης (πιθανότατα της γνωστής από τις
ιστορικές πηγές Μαγνησίας), που βρίσκεται στο λόφο Γορίτσα του Βόλου.
Ο Δίας Μειλίχιος στη
Θεσσαλία ήταν θεός του Κάτω Κόσμου, σύνναος της Εν(ν)οδίας, της δυσεξιλέωτης
θεάς των νεκρών. Οι δύο θεότητες με τον εξευμενισμό τους, μετά από ειδικές
ιεροπραξίες και καθαρμούς γίνονταν μειλίχιες και ευμενείς.
Η Εν(ν)οδία στη Βέροια, όπως προαναφέρθηκε, είναι γνωστή
με την προσωνυμία Οσία, σε σχέση ίσως με το Δία Μειλίχιο, με τους καθαρμούς από
τα μιάσματα και τις τιμές προς τους νεκρούς.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι ο Δίας Μειλίχιος
λατρευόταν επίσημα από το Φίλιππο Ε' στην Πέλλα, όπως αποδεικνύεται από μια
αναθηματική επιγραφή, χαραγμένη σε ορθογώνια μαρμάρινη πλάκα, η οποία
προέρχεται από κάποιο ιερό του θεού στην Πέλλα. Αρχικά η πλάκα πιθανότατα θα
ήταν εντοιχισμένη με θυμέλη (= χθόνιο βωμό), που αφιέρωσε ο βασιλιάς.
Σημειώνεται ακόμα ότι ο Δίας Μειλίχιος πιθανότατα συλλατρευόταν με την
Εν(ν)οδία στο ιερό της θεάς στην Εξοχή, όπως δείχνουν, πρώτον, ένα μαρμάρινο σε
τέσσερις επάλληλες σπείρες φίδι με ανασηκωμένο κεφάλι, που χρονολογείται στα ελληνιστικά
χρόνια και δεύτερον, ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο όρθιου κατενώπιον ιματιοφόρου
θεού, που κρατάει φιάλη στο δεξί χέρι και κέρας αφθονίας, με ελισσόμενο φίδι
γύρω του στο αριστερό του χέρι (α' μισό του 2ου αι.π.Χ.).
Τα αρχαιολογικά ευρήματα από το μικρό ιερό της
Εν(ν)οδίας στο δυτικό νεκροταφείο των Φερών, όπου ο Δίας Μειλίχιος
συλλατρευόταν με την Εν(ν)οδία ενισχύουν την παραπάνω ερμηνεία των ευρημάτων.
Στο ιερό αυτό βρέθηκαν η μαρμάρινη αναθηματική στήλη
στην Εν(ν)οδία και το Δία Μειλίχιο, ένα πήλινο κουλουριασμένο φίδι με
ανασηκωμένο κεφάλι, τμήμα μικρού πήλινου κεφαλιού γενειοφόρου θεού και ένα άλλο
πήλινο κεφάλι, λίγο μικρότερο του φυσικού, του ίδιου θεού, πιθανότατα του Δία
Μειλίχιου.
Ο Δίας Θαύλιος
Ο θεός που
συλλατρευόταν με την Εν(ν)οδία στο μεγάλο ιερό της στις Φερές ήταν ο Δίας
Θαύλιος. Πρόκειται για μια κατεξοχήν τοπική λατρεία του θεού, αφού μαρτυρείται
σε πέντε αναθηματικές στήλες, που βρέθηκαν σ’ αυτό. Μάλιστα, μεταξύ των στηλών
συγκαταλέγονται η αετωματική στήλη με τα ακρωτήρια, στην οποία παριστάνεται
ανάγλυφη ενεπίγραφη μαρμάρινη στήλη με οριζόντια επίστεψη και η στήλη, που
φέρει αναθηματική επιγραφή με κατάλογο Φεραίων (τέλος 4ου - αρχές 3ου αι. π.Χ.).
Η τελευταία είναι αφιερωμένη τόσο στο Δία Θαύλιο, όσο
και στο Δία Άφριο.
Αυτό είναι ενδεικτικό για τη σχέση μεταξύ των δύο
λειτουργιών του Δία, καθώς και με την Εν(ν)οδία. Σε μια στήλη του 4ου αι. π.Χ.,
αφιερωμένη στο Δία Θαύλιο, που προέρχεται από το ιερό του θεού στο δυτικό
νεκροταφείο του Άτραγα πιθανότατα παρατηρείται το φαινόμενο της ιεροσύνης μελών
μιας ορισμένης φρατρίας.
Στο ίδιο ιερό βρέθηκε ακόμα μια άλλη αναθηματική
μαρμάρινη στήλη στο Δία Θαύλιο (τέλος 3ου αι. π.Χ.).
Επίσης, στο λόφο της Αγίας Παρασκευής των Φαρσάλων
μαρτυρείται επιγραφικά λατρεία του Δία Θαύλιου (4ος αι. π.Χ.). Εδώ, οί άγχίσταί τών περί Παρμενίσκον αφιερώνουν στο θεό κάποια στήλη, επιγράφοντας το βράχο
όπου στηριζόταν σε τόρμο.
Ένας βωμός στο Δία Θαύλιο, των μέσων του 4ου αι. π.Χ., που προέρχεται από την
πόλη, η οποία βρίσκεται στο «Ύψωμα 325», μεταξύ των χωριών Καστρί (πρώην
Κολοκλόμπας) και Ξυλάδες των Φαρσάλων, αμέσως ανατολικά του Ενιπέα, μαρτυρεί
ότι η λατρεία του θεού αυτού των Φερών στην Τετράδα Φθιώτιδα δεν ήταν
μεμονωμένη. Τέλος, στην ακρόπολη της Λάρισας μαρτυρείται επιγραφικά τέμενος του
Δία Φόνιου. Το ιερό πρέπει να ταυτίζεται μ’ αυτό του Δία Θαύλιου, όπως δείχνουν
δύο μαρμάρινες ενεπίγραφες στήλες, μια μικρή στήλη με αετωματική επίστεψη του
τέλους του 4ου αι.
π.Χ., εντοιχισμένη στην παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Αχιλλίου, καθώς
και μια μνημειακή στήλη του β' μισού του 4ου αι. π.Χ., που πιθανόν προέρχεται
από την ακρόπολη. Οι στήλες φέρουν αναθηματικές επιγραφές στο Δία Θαύλιο. Ο
θεός αυτός ταυτίζεται με το Δία Φόνιο, γιατί Θαύλιος σημαίνει Φόνιος. Επομένως, πρόκειται για το θεό των
καθαρμών από το μίασμα του φόνου, που σχετιζόταν με το θάνατο και τον Κάτω
Κόσμο.
Οι έως
τα σήμερα προσπάθειες της έρευνας με βάση τις σχετικές, αλλά μεταγενέστερες
μαρτυρίες, παρόλο που σχετίζουν το μακεδονικό θεό Θαύλ(λ)ιο με το Δία Θαύλιο
της Θεσσαλίας, με το Δία Θαύλωνα, τον ήρωα Θαύλωνα και το γένος των Θαυλωνιδών
στην Αθήνα, καθώς και με τη δωρική γιορτή των Θαυλίων, δεν έχουν ξεκαθαρίσει το
πρόβλημα. Σύμφωνα με τον Ησύχιο, Θαύμος ή Θαύλος ονομαζόταν ο Άρης στη
μακεδονική γλώσσα (λ. Θαϋμος η
Θαϋλος· Άρης Μακεδονίως). Καταρχήν, υποστηρίχθηκε από την έρευνα ότι η γραφή Θαϋμος πρέπει να διορθωθεί σε Θαύλος.
Ο Nilsson ήδη από την αρχή του αιώνα μας υποστήριξε με έμφαση ότι πρόκειται
για αρχαίο ελληνικό επίθετο, που στη Μακεδονία δόθηκε στον Άρη, ενώ στη
Θεσσαλία
στο Δία.
Ποιος όμως ήταν στην
πραγματικότητα αυτός ο θεός, που λατρευόταν από τους Έλληνες κάτω από την
ονοματοποιημένη προσωνυμία Θαύλος Θαύλιος;
Οι μεταγενέστερες πηγές μας
πληροφορούν ότι ένα γένος ιθαγενών της Αθήνας λεγόταν Θαυλωνίδες και ότι
επώνυμος ήρωας του γένους αυτού ήταν
ο Θαύλων, ο οποίος σκότωσε πρώτος βόδι με πέλεκη. Η έρευνα δεν είναι σίγουρη,
αν οι Θαυλωνίδες ήταν ιερατικό γένος στην Αθήνα, που είχε το προγονικό δικαίωμα
της Ουσίας του ταύρου προς τιμήν του Δία Πολιέα και αν ο Θαύλων ήταν ο επώνυμος
του γένους. Προχωρώντας όμως στη σκέψη μας, μπορούμε να αναφερθούμε στον Άρατο
, ο οποίος σημειώνει ότι η Δίκη έφυγε από τη γη, εξαιτίας του μίσους της
απέναντι στο χάλκινο γένος των ανθρώπων, οι οποίοι πρώτοι κατασκεύασαν μάχαιραν ανοόίαν,
σφάζοντας και τρώγοντας τούς
αρότηρας βούς.
Οι πρώτοι μάλιστα που έκαναν το παραπάνω έγκλημα,
σύμφωνα με τον Άρατο, ήταν οι Αθηναίοι. Οδηγούμαστε έτσι στα αττικά δικαστήρια
και στη γιορτή των Βουφονίων. Ως γνωστόν, η αθηναϊκή γιορτή Διπολίεια ή
Διιπόλια (= Βουφόνια) ήταν αφιερωμένη στο Δία Πολιέα και σκοπό είχε τη
γονιμότητα της γης και την ευόδωση της παραγωγής. Με βάση τα παραπάνω, μπορεί
να υποστηριχθεί ότι Θαύλων ήταν ο βουφόνος και Θαύλια τα Βουφόνια.
Ο Δίας Θαύλιος σχετίστηκε επίσης από την έρευνα με τη
δωρική γιορτή Θαύλια. Σύμφωνα με τον Ησύχιο, οι Ταραντίνοι είχαν μια γιορτή,
που ονομαζόταν Θαύλια και η οποία γινόταν προς τιμήν του Κτέατου, του ενός από
τους δύο Μολίονες, που σκότωσε ο Ηρακλής στις Κλεωνές. Επομένως Οαυλίζω
προφανώς σημαίνει γιορτάζω τα Θαύλια, δηλαδή τα Βουφόνια (θυσία βοδιού προς
τιμήν νεκρού ή νεκρών, που δολοφονήθηκαν).
Η μαρτυρημένη λατρεία του Δία Θαύλιου στις Φερές και
γενικότερα στη Θεσσαλία είναι βασική για την κατανόηση των παραπάνω
γραμματειακών πηγών.
Ο Δίας Θαύλιος ήταν ο Θεσσαλικός θεός του Κάτω Κόσμου
και των νεκρών, που εξοργιζόταν από το έγκλημα του φόνου και τιμωρούσε άμεσα και
χωρίς οίκτο τους φονιάδες. Μόνο μέσω ειδικών ιεροτελεστιών με καθορισμένο
τυπικό ο θεός αυτός, όπως και η σύνναός του Εν(ν)οδία, εξευμενιζόταν και
γινόταν Μειλίχιος, καθαίροντας τους φονιάδες από το μίασμα του αίματος. Έτσι,
όπως θα δούμε παρακάτω. θεωρείται σημαντικό ότι ο μύθος τοποθετεί τη θητεία του
Απόλλωνα στις Φερές, κοντά στον τοπικό θεό του θανάτου Άδμητο (= Δία Καταχθόνιο
= Δία Θαύλιο = Δία Φόνιο), για να καθαρθεί στη συνέχεια στα Τέμπη και να γίνει
ο κατεξοχήν καθάρσιος και όσιος θεός.
Είναι γνωστό ότι η
πολιτική ζωή των Θεσσαλικών πόλεων και ιδιαίτερα αυτή των Φερών
καταδυναστευόταν από συνεχείς στάσεις και δολοφονίες των ηγεμόνων τους, ενώ
συχνές ήταν οι δολοφονίες και οι διώξεις των υποστηρικτών τους. Επομένως,
θεότητες, όπως ήταν η Εν(ν)οδία, που λατρευόταν μάλιστα και με την ειδική προσωνυμία
Οσία, στην οποία ανήκε η δικαιοδοσία της κάθαρσης από τα μιάσματα ή όπως ο Δίας
Θαύλιος, που τιμωρούσε τους φόνους ή όπως ο Απόλλιυνας Φοίβος-Ξάνθος, που
επειδή είχε τιμωρηθεί και στη συνέχεια καθαρθεί από το φόνο, θεωρείτο ο
κατεξοχήν καθάρσιος θεός, ήταν κοινωνικά και πολιτικά αναγκαίες για τους
Φεραίους και τους άλλους Θεσσαλούς. Πιθανότατα την ίδια κοινωνική και
λατρευτική ανάγκη απέκτησαν μέσω των Θεσσαλών οι Μακεδόνες ήδη από τα κλασικά χρόνια
με τις άμεσες πολιτικές και άλλες στενές σχέσεις των δύο γειτονικών λαών.
Ο Απόλλωνας Φοίβος-Ξάνθος
Σύμφωνα
με την αρχαία ελληνική μυθολογία, τα Τέμπη, οι Φερές και το επίνειό τους, οι
Παγασές, καθώς και η Μαγνησία σχετίζονταν άμεσα με τη λατρεία του Απόλλωνα.
Όπως προαναφέρθηκε, ο θεός είχε
καταδικαστεί από το Δία να θητεύσει κοντά στο βασιλιά των Φερών Άδμητο
ή να πεθάνει, κατεβαίνοντας στον Κάτω Κόσμο,
όπου κυρίαρχος βασιλιάς ήταν ο Άδμητος (= Δίας Καταχθόνιος), χάνοντας συγχρόνως
τη θεϊκή του υπόσταση.
Αιτία της παραπάνω τιμωρίας ήταν
ο φόνος του δράκοντα Πύθωνα (ή της δράκαινας Δελφύνης) ή του βασιλιά των Δελφών
Πύθωνα Δράκοντα ή κατά τη θεσσαλική εκδοχή, επειδή σκότωσε τους κατασκευαστές
του κεραυνού Κύκλωπες, εκδικούμενος την κατακεραύνωση από το Δία του γιου του,
του Ασκληπιού, που ανάσταινε ακόμα και νεκρούς.
Μετά την έκτιση της ποινής του ο
θεός καθάρθηκε από το μίασμα του φόνου, από τους τοπικούς θεούς του Κάτω Κόσμου
και των καθαρμών, δηλαδή από την τοπική θεά του θανάτου των Φερών, την
Εν(ν)οδία και από τον Αδμητο, το Δία Θαύλιο – Δία Μειλίχιο, πήγε στα Τέμπη,
πλύθηκε στο νερό του Πηνειού και χρησιμοποιώντας την εξαγνιστική δάφνη της
κοιλάδας, έγινε όσιος, άγνός καί Φοίβος.
Στον τόπο του καθαρμού ιδρύθηκε ιερό του Απόλλωνα Πυθίου, όπως διαπιστώνεται
από τις αναθηματικές επιγραφές, που βρέθηκαν σ’ αυτό. Ο Απόλλωνας μετά την
κάθαρσή του ανέκτησε τη θεϊκή του δύναμη και ξεκίνησε για τους Δελφούς θριαμβευτής,
στεφανωμένος με την τεμπική δάφνη και κρατώντας κλαδί του ίδιου φυτού στο δεξιό
χέρι του. Η λατρεία του Απόλλωνα στις Φερές μέχρι τώρα δεν μαρτυρείται
επιγραφικά, αλλά τα θεοφόρα ονόματα και οι γραμματειακές πηγές πιστοποιούν τη
λατρεία του σ’ αυτές. Ο θεός πιθανότατα συλλατρευόταν με τον Ασκληπιό, το ιερό
του οποίου τοποθετείται στον Άγιο Χαράλαμπο. Ο Απόλλωνας, που η λατρεία του
συνάγεται από επιγραφές του 4ου αι. π.Χ. από τη Φάρσαλο, στη Θεσσαλία πρέπει να
σχετιζόταν με την Εν(ν)οδία όχι μόνο με την ιδιότητα του Αγυιέα, αλλά και με
τις ιδιότητες του Αλεξίκακου, του Αποτρόπαιου, του Προστατήριου, του Θυραίου
και του Προπύλαιου, γνωστές αντίστοιχες λειτουργίες της Εν(ν)οδίας. Οι
προστατευτικές δυνάμεις του Απόλλωνα Αγυιέα προέρχονται από τη φύση του
αποτροπαϊκού θεού των καθαρμών.
Κατά τη
θητεία του στις Φερές ο Απόλλωνας έβοσκε τα ζώα του Άδμητου, γι’ αυτό και πήρε
την προσωνυμία Νόμιος. Μάλιστα, η σχέση του Απόλλωνα Νόμιου με την Εν(ν)οδία υποδηλώνεται
σ’ ένα χωρίο του Ιπποκράτη (που έζησε για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Θεσσαλία,
όπου και πέθανε στη Λάρισα). Το χωρίο αυτό αναφέρεται σε μια μορφή της
επιληψίας, για την οποία
υποστήριζαν ότι προκαλείτο από την Ένοδία και τον Απόλλωνα νόμιο. Ως γνωστόν, κατά τη διάρκεια
της δουλείας του ο Απόλλωνας,
εκτός του ότι έβοσκε τα ζώα του Αδμήτου στην περιοχή της Βοιβηίδας ή του Αμφρύσσου
ή της Πιερίας, βοήθησε τον Άδμητο να μνηστευτεί την Άλκηστη και για χάρη του
έζευξε σε άρμα λιοντάρι και κάπρο. Ο Άδμητος όμως κατά το γάμο ξέχασε να
θυσιάσει, ώστε να εξευμενίσει την τοπική θεά του Κάτω Κόσμου, γι’ αυτό και τον
καταδίκασε σε θάνατο, στέλνοντας ως προμήνυμα στο νυφικό του θάλαμο σπείρες
φιδιών.
Ο Απόλλωνας όμως
εξαπάτησε την αρχαία θεά και έσωσε τον προστατευόμενό του, μεθώντας με κρασί
τις Μοίρες (Μοίρας
δολώσας) και αλλάζοντας την
απόφασή τους. Ο Άδμητος δεν θα πέθαινε αμέσως και ακόμα θα γλίτωνε στο μέλλον,
αν κάποιο συγγενικό του πρόσωπο δεχόταν να πεθάνει στη θέση του (Ευριπίδης, Άλκηστης,
στ. 12-
14).
Όταν ο Θάνατος ήρθε ξανά για να τον πάρει στον Κάτω Κόσμο, ο Απόλλωνας
εγκατέλειψε το παλάτι του Αδμητου και κανένας άλλος δεν δέχτηκε να πεθάνει στη
θέση του, εκτός από τη γυναίκα του. Ο Ηρακλής ξανάφερε όμως πίσω την Άλκηστη
(Ευριπίδης, Άλκησης, στ. 837-860). Κατά μία άλλη εκδοχή η Κόρη-Περσεφόνη
ήταν αυτή, που την ξανάστειλε στον Πάνω Κόσμο (Πλάτων, Συμπόσιο,
179b-c. Απολλόδωρος, A',
105). Έτσι, δεν φαίνεται καθόλου τυχαίο, που ο Απόλλωνας παρουσιάζεται να έχει
άμεση σχέση με τις Μοίρες και την τοπική θεά του θανάτου, που τοπικά αποκαλείτο
Εν(ν)οδία. Η λατρεία των Μοιρών στις Φερές επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από μια
αναθηματική αεωματική στήλη των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, που βρέθηκε το
1987 στο βόρειο νεκροταφείο, στην ίδια δηλαδή περιοχή από όπου προέρχεται και η
προαναφερθείσα (κεφ. I) αναθηματική στήλη στην Εν(ν)οδία Κόριλλο. Η συλλατρεία
των Μοιρών με την Εν(ν)οδία Κύριλλο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ήταν θεότητες της
γέννησης, του γάμου και του θανάτου, προστάτριες του τοκετού και κουροτρόφοι.
Ο
μύθος της Άλκηστης, όπως είναι γνωστός από τον Ευριπίδη και από τις άλλες
πηγές, είναι σύνθετος και έχει αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης των φιλολόγων
και θρησκειολόγων. Έχει υποστηριχθεί από την έρευνα ότι συνδυάζει την πάλη του
ηρώα με το θάνατο και τη λαϊκή ιστορία της νύφης, που σώζει το σύζυγό της ή την
πόλη της. Από τα στοιχεία που αναφέρουν ο Ευριπίδης και ο Απολλόδωρος γίνεται
αντιληπτό ότι υπήρχαν αρκετές διασκευές του μύθου, οι οποίες συνδυάστηκαν. Στο
μύθο βασικό ρόλο παίζουν ο Απόλλωνας, οι Μοίρες, ο Θάνατος και η τοπική θεά του
Κάτω Κόσμου, που
οι πηγές αναφέρουν ως «αρχαία θεά», ως Κόρη, ως Περσεφόνη ή ως Άρτεμη. Άδμητος
πιθανότατα σημαίνει τον ακαταδάμαστο κυρίαρχο του Κάτω Κόσμου. Πρόκειται για
ένα όνομα, που δικαιωματικά ανήκει στο Θάνατο ή στον Άδη (Ιλιάδα,
Β', στ. 158), αλλά που δεν πρέπει να ταυτίζεται μ’ αυτόν.
Έχει υποστηριχθεί από
την έρευνα, ότι ο παλιός τοπικός θεός του Κάτω Κόσμου Άδμητος αργότερα έγινε
μυθικός βασιλιάς των Φερών, αλλά ο χθόνιος χαρακτήρας του δεν λησμονήθηκε. Ο
βασιλιάς και η σύζυγός του στον Κάτω Κόσμο ήταν οικοδεσπότες, που καλωσόριζαν
κάθε θεό και άνθρωπο, που κατέβαινε στο βασίλειό τους, όπως τον Απόλλωνα και
τον Ηρακλή. Στο συγκρητισμό των διάφορων ιστοριών και διασκευών, που
δημιούργησαν τον κλασικό μύθο της Άλκηστης, ο Άδμητος γίνεται ο επιμελητής της
φιλοξενίας στο καταχθόνιο βασίλειο και συγχέεται με το σύζυγο της Άλκηστης, της
νύφης που θυσιάζει τον εαυτό της. Γι’ αυτό και η Άλκηστη παίρνει τη θέση της
οικοδέσποινας του βασιλείου των νεκρών. Όπως υποστηρίχθηκε από τους ερευνητές,
η Άλκηστη, θεά εξαιρετικής αλκής, πάρεδρος του Άδμητου, έχει όνομα κατάλληλο
για την τοπική βασίλισσα του Κάτω Κόσμου και των νεκρών.
Ανάμνηση αυτής της αντίληψης αποτελεί η αναφορά του Ευριπίδη (Ευριπίδης, Άλκηστης,
στ. 997-1005), ότι ο τάφος της Άλκηστης, δεν θα ήταν όπως των άλλων νεκρών,
αλλά θα ήταν βωμός δίπλα στο δρόμο, που θα δεχόταν λατρεία από τους διαβάτες,
και ότι η Αλκηστη θα γινόταν πια μια μάκαιρα
δαίμων και πάρεδρος των θεών
του Κάτω Κόσμου (Ευριπίδης, Άλκηστης, στ. 744-746).
Όπως σημειώθηκε και
παραπάνω, το μεγάλο ιερό της Εν(ν)οδίας, όπου διαπιστώνεται η λατρεία της από
τα πρωτογεωμετρικά χρόνια, βρισκόταν έξω από την πόλη και δίπλα στο δρόμο προς
τη Λάρισα, μέσα σε πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο. Οι φιλολογικές πηγές τοποθετούν
χρονικά το μύθο της Άλκηστης, που συνδεόταν άμεσα με την τοπική θεά του θανάτου
και τη λατρεία του Απόλλωνα στη μυκηναϊκή εποχή, αλλά το σίγουρο είναι ότι ήταν
γνωστός στην Αθήνα και στη Σπάρτη ήδη πριν από τα μέσα του 5ου αι. π.χ.
Η μακεδονική γιορτή Ξανδικά
Ξανδικά ήταν μια
σημαντική γιορτή των Μακεδόνων, στην οποία γινόταν ο καθαρμός του μακεδονικού
στρατού. Η πρώτη του μήνα Ξανδικού σχετίζεται με την αρχή των πολεμικών
επιχειρήσεων, που εγκαινιαζόταν με τον καθαρμό του στρατού. Συνήθως πριν από
την πρώτη εκστρατεία (όταν δεν απουσίαζε ο στρατός με το βασιλιά) γινόταν στην
πρωτεύουσα του μακεδονικού κράτους ο μαγικός-αποτροπαϊκός καθαρμός του, με τον
«περισκυλακισμό», στην πάνδημη γιορτή των Ξανδικών, στην οποία συνέρρεαν Μακεδόνες
από την πρωτεύουσα, από τις κώμες της, αλλά και από τις γύρω πόλεις. Οι πηγές
δεν μας πληροφορούν, πού ακριβώς γινόταν ο «περισκυλακισμός», αλλά πιθανότατα ο
τόπος ήταν έξω από την πόλη, σε περιοχή νεκροταφείου, που διασχιζόταν από δρόμο
ή ακόμα σε ένα ειδικά ιδρυμένο για το σκοπό αυτό ιερό. Κοβόταν στη μέση ένα
σκυλί (πιθανότατα θηλυκό και μαύρο) και τα δύο τμήματά του τοποθετούνταν πάνω
σε δύο ξύλινους στύλους, σε αντικρυστή διάταξη στις δύο πλευρές του δρόμου,
δεξιά το μπροστινό τμήμα με το κεφάλι και αριστερά το πισινό. Μέσα από αυτά
περνούσαν οί έν όπλοις Μακεδόνες με την εξής σειρά: πρώτα τα κειμήλια της
βασιλείας, δηλαδή τά σημεία και τα όπλα των προγενέστερων βασιλιάδων, που τα
κουβαλούσαν επιλεγμένα άτομα.
Μετά ακολουθούσε ο βασιλιάς με τους γιους του, αν είχε, η βασιλική φρουρά, οι
βασιλικοί σωματοφύλακες, οι ίλες των ιππέων, οι υπασπιστές, οι θωρακοφόροι και
οι λογχοφόροι, οι πεζέταιροι της φοβερής μακεδονικής φάλαγγας με ορθωμένες τις
σάρισσες και τα άλλα βοηθητικά αγήματα του στρατού. Στη συνέχεια διεξαγόταν
εικονική μάχη μεταξύ δύο επιλεγμένων τμημάτων του καθαρμένου στρατού με πλήρη
εξάρτυση και με επικεφαλής δύο αρχηγούς. Εικονική μάχη προφανώς σημαίνει στρατιωτικές
κινήσεις με τους ήχους σαλπίγγων και παραγγελμάτων (προελάσεις και κυκλωτικές
κινήσεις, αλλαγές στοίχων και θέσεων των όπλων, κτυπήματα, αλαλαγμοί κ.λπ.).
Οι
πηγές επίσης δεν μας αποκαλύπτουν ποιος ήταν ο σκοπός των Ξανδικών, δηλαδή της
εικονικής μάχης και του «περισκυλακισμού», που προηγείτο. Μάλλον δεν επρόκειτο
μόνο για στρατιωτικές επιδείξεις, που είχαν σκοπό να καταδειχθεί στους
Μακεδόνες και στους παρευρισκομένους ξένους η ικανότητα του μακεδονικού
στρατού.
Η εικονική μάχη θα είχε και αποτροπαϊκό
χαρακτήρα, το διώξιμο δηλαδή των δαιμόνων και κάθε κακού (π.χ. των επιδημιών).
Αυτό
που επέφερε τον καθαρμό και προετοίμαζε τους πολεμιστές για τη μάχη ήταν το
πέρασμα μέσα από μια συμβολική πύλη-δίοδο με το διαμελισμένο θύμα και το χυμένο
αίμα. Η διάβαση αυτή λειτουργούσε ως μαγική «ζώνη απορρόφησης» (κυρίως μέσω του
ειδικού σφαγίου) των ανοσιών και ακαθάρτων πράξεων, επιφέροντας με τον ειδικό
αυτό καθαρμό την ενότητα και το ετοιμοπόλεμο του στρατού για τη νέα πολεμική
περίοδο. Η έρευνα δεν έχει καταλήξει, αν ο «περισκυλακισμός» ήταν θεσσαλικό ή
ανατολικό έθιμο. Μήπως ο «περισκυλακισμός» ήταν θεσσαλικό έθιμο σε σχέση με την
Εν(ν)οδία, το Δία Μειλίχιο-Θαύλιο και τον Απόλλωνα
Φοίβο, που εισήχθηκε στη Μακεδονία από τη Θεσσαλία, όταν ο Φίλιππος Β' έγινε
αρχηγός του θεσσαλικού στρατού και άρχοντας των Θεσσαλών (352 π.Χ.);
Όπως είδαμε παραπάνω,
ο χαρακτήρας της γιορτής (πάνδημη παρουσία των Μακεδόνων, «περισκυλακισμός»,
εικονική μάχη, βραδινό συμπόσιο) φαίνεται ότι ήταν πολυσήμαντος. Θα περιείχε
επίσης και στοιχεία συμπαθητικής μαγείας, που αφορούσε την ανθοφορία των
δένδρων, τη γονιμότητα και την καρποφορία της γης (διά
τήν των ωρών καί τον έαρος εύκρασίαν).
Η χώρα όχι μόνο έπρεπε να είναι αμίαντη και άθικτη, αλλά και παραγωγική.
Ο Ξανθικός ήταν ο
έκτος μήνας του μακεδονικού έτους, ο οποίος αντιστοιχούσε με τον έκτο μήνα του
ημερολογίου των θεσσαλικών πόλεων, τον Άφριο (ή τον έκτο μήνα του ημερολογίου
του Κοινού των Θεσσαλών, τον Απολλώνιο), τον ανοιξιάτικο μήνα του πρασινίσματος
και της ανθοφορίας των δένδρων.
Οι γραμματειακές πηγές
δεν μας πληροφορούν ποιος ήταν ο Ξάνθος, προς τιμήν του οποίου γινόταν η
παραπάνω γιορτή. Κατά την άποψή μας, δεν ευσταθεί η γνώμη ότι πρόκειται για
προσωνυμία του βροτολοιγοΰ Άρη ή ότι ήταν ένας τοπικός ήρωας ή θεός. Δεν υπάρχει
κανένα στοιχείο, που να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα αυτόνομο
θεό ή ήρωα. Αντίθετα φαίνεται να είναι, όπως υποστηρίχθηκε από μερικούς
ερευνητές, ονοματοποιημένο επίθετο του Απόλλωνα. Έτσι, θα μπορούσε να
υποστηριχθεί ότι ο μήνας Ξανδικός και η γιορτή Ξανδικά προέρχονται από την
προσωνυμία ή το ονοματοποιημένο επίθετο Ξάνθος (πιθανότατα στα μακεδονικά
«Ξάνδος») του Απόλλωνα, που είναι παρόμοιο με το επίθετο Φοίβος του θεού.
Σημαίνει τον ολοκάθαρο, το λαμπρό και ξανθό
θεό, ο οποίος πρώτος έδωσε
το παράδειγμα με την καθαρτήρια «θητεία» του στις Φερές για το φόνο που διέπραξε,
όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Μετά την τιμωρία του ο θεός καθάρθηκε και εξαγνίστηκε
στην έξοδο των Τεμπών, προς τη μακεδονική Πιερία, και έτσι έγινε Όσιος, Φοίβος
και κατά συνέπεια Ξάνθος. Είναι γνωστόν ότι σε ορισμένες λατρείες συναντιόνται
επικλήσεις θεών, χωρίς να αναφέρονται τα ονόματά τους.
Στην Ελλάδα το θηλυκό
σκυλί ήταν το ιερό ζώο της Εν(ν)οδίας και του Ασκληπιού, θεοτήτων που οι
λατρείες τους κατάγονταν από τη Θεσσαλία. Το σκυλί έγινε ιερό ζώο και άλλων
θεοτήτων, ιδίως της Εκάτης, προς τιμήν της οποίας θυσιαζόταν σε διάφορα μέρη
του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου. Το ζώο συνδέθηκε με το θάνατο και
τον Κάτω Κόσμο ήδη από την προϊστορική εποχή. Τα σκυλιά αποτελούσαν για τους
Χετταίους, τους Πέρσες, τους Έλληνες και τους Ρωμαίους συνηθισμένο μέσο
ατομικού ή δημόσιου καθαρμού. Οι Έλληνες δεν τα θυσίαζαν μόνο στην Εκάτη
(Αθήνα, Θράκη, Σαμοθράκη, Συρακούσες, Κολοφώνα και αλλού), αλλά και στη Σελήνη,
στην Ειλείθυια, στην Ειλιονεία (Άργος), στη Γενετυλλίδα (-ες) (Αθήνα, Φώκαια),
στην Αφροδίτη Ερυκίνη (Σικελία), στη χθόνια Ήρα (ποταμός Σύλαρις), στον Άρη
(Βοιωτία), στον Ξάνθο (= Απόλλωνα Ξάνθο στη Μακεδονία), στον Ερμή, στον Ήφαιστο
Αδρανό (Αδρανός Σικελίας), καθώς και στον Ενυάλιο (Σπάρτη, Καρία).
Οι Ρωμαίοι θυσίαζαν σκυλί στη Γενείτη Μάνη,
στο Φαύνο κατά τη γιορτή Λύκαια (Αουπερκάλια), καθώς και σε μερικούς άλλους
θεούς (Δία, Σιλβανό, Ηρακλή, Αάρες κλπ.). Το σκυλί επίσης παρατηρείται και στην
εικονογραφία της Καππαδοκικής θεάς Μας, θεότητας του πολέμου και της
αιματοχυσίας, που πιθανότατα έχει χεττιτική
καταγωγή.
Το σκυλί συνόδευε τους ανθρώπους, αλλά και τους ήρωες
και τους θεούς στα
κυνήγια τους. Ως νυχτερινοί φύλακες των σπιτιών και των κοπαδιών τα σκυλιά
αγρυπνούσαν στα πρόθυρα ή πρόπυλα των σπιτιών, στις εισόδους των μαντριών και
των στάβλων των ζώων.
Με την όσφρηση και την ακοή τους, καθώς και με τις
νυχτερινές υλακές τους προειδοποιούσαν τους ανθρώπους για επερχόμενο κίνδυνο.
Σύχναζαν στους δρόμους, στα τρίστρατα και τα
νεκροταφεία, αναζητώντας φαγητό. Έτρωγαν τα πτώματα που δεν είχαν ταφεί, ενώ το
κρέας τους συνήθως δεν τρώγονταν από τους Έλληνες, εκτός από ορισμένες
περιπτώσεις. Έτσι, τα ζώα αυτά συνδέθηκαν στην ελληνική θρησκεία ιδιαίτερα με
τις θεότητες των δρόμων, της νύχτας, του θανάτου, της μαγείας και των καθαρμών,
όπως ήταν η Εκάτη και η Εν(ν)οδία.
Το σκυλί που είχε χθόνιο συμβολισμό και ήταν το ιερό
ζώο της Εκάτης αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία της εικονογραφίας της
Εν(ν)οδίας και το ζώο επομένως συνδέεται στενά με αυτήν. Η Εν(ν)οδία στα
αναθηματικά ανάγλυφα της Κραννώνας , της Πτολεμαΐδας και της Λάρισας , καθώς
και στα πήλινα μπούστα της Περσηίδας συνοδεύεται από σκυλί. Στο ανάγλυφο της
Αγίας Παρασκευής εικονίζεται σκυλί ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου, ενώ
το ζώο παριστάνεται και στο ανάγλυφο θυμιατήρι της Εξοχής, που αφιέρωσε ο
Νίκανδρος Παρμενίωνα στην Εν(ν)οδία. Σκυλιά επίσης παρατηρούνται και σε τρία
άλλα μνημεία, του Λούβρου, της Λητής και
της Πέλλας , τα οποία φέρουν παραστάσεις μιας θεάς, που θα μπορούσε να
ερμηνευτεί ως Εν(ν)οδία. Το σκυλί στο μαρμάρινο ελληνιστικό αγαλμάτιο της
Πέλλας παριστάνεται καθιστό δίπλα στη θεά, όπως ακριβώς κάθεται και το
μαρμάρινο επιτύμβιο σκυλί των μέσων του 4ου αι. π.Χ..
Η επιγραφικά
βεβαιωμένη παρουσία της λατρείας της Εν(ν)οδίας στην Πέλλα ήδη από τα τέλη του
5ου αι. π.Χ., η σχέση της θεάς με τον πόλεμο και το μακεδονικό στρατό, όπως
συνάγεται από το επίγραμμα ενός ανώνυμου ποιητή προς τιμήν του Φιλίππου Ε', η
σχέση της θεάς με το σκυλί, το ζώο των καθαρμών, η λατρεία της Εν(ν)οδίας ως Οσίας
στη Βέροια, αλλά και στην Πέλλα, καθώς και η στενή σχέση της τόσο με τον Απόλλωνα Φοίβο (= Ξάνθο), όσο και
με το Δία Μειλίχιο-Θαύλιο, οδηγούν στην άποψη ότι η Εν(ν)οδία έπαιζε βασικό
ρόλο στον καθαρμό του μακεδονικού στρατού, όπως και οι παραπάνω θεοί στους οποίους
αναφερθήκαμε διεξοδικά.
.jpg)
