ΜΑΙΡΗ  Ν. ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΟΥ

  Η θέση της Επικούρειας λογικής στη σύγχρονη

επιστημονική και κοινωνική αντίληψη

 

ISBN 978-960-91412-2-2

ΑΘΗΝΑ

2013

 Κείμενο παρουσίασης στο

Τρίτο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας, στο Πολιτιστικό Κέντρο Γέρακα Δήμου Παλλήνης, 09-10 Φεβρουαρίου 2013

Συνδιοργάνωση:

                 Δήμος Παλλήνης

                 Φίλοι Επικούρειας φιλοσοφίας «Κήπος Αθηνών»

                 Φίλοι Επικούρειας φιλοσοφίας «Κήπος Θεσσαλονίκης»

  

Η θέση της Επικούρειας λογικής

στη σύγχρονη επιστημονική και κοινωνική αντίληψη

 

Στην παρούσα παρουσίαση, πάντα με παρρησία, χρησιμοποιώ τον όρο λογική με την έννοια του εργαλείου της φιλοσοφίας το οποίο αναφέρεται σε συλλογισμούς οι οποίοι καταλήγουν σε συμπεράσματα.  

Η ανάπτυξη της κλασσικής επιστήμης, δηλαδή της επιστήμης όπως την ξέραμε μέχρι και στον 20ό αιώνα, βασίστηκε στις Αριστοτελικές αρχές λογικής,  από τις οποίες την τρίτη αρχή, την Αρχή του Αποκλειομένου Μέσου, ο Αριστοτέλης είχε αποκαλέσει «την βεβαιωτάτην των αρχών». Τι λέει αυτή η αρχή; Λέει κάτι που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε απόλυτα λογικό: Ένα συμπέρασμα μπορεί να είναι ή σωστό ή λάθος, αποκλείεται να είναι και σωστό και λάθος συγχρόνως. Απλό παράδειγμα είναι η αποδεικτκή μέθοδος διά της εις άτοπον απαγωγής. Η λογική αρχή του αποκλειομένου μέσου έχει διαπεράσει όλες τις όψεις της ζωής μας, τόσο ώστε οτιδήποτε έξω από αυτήν μας φαίνεται ότι είναι παραλογισμός.

Όμως, προσεγγίζοτας τη γνώση της φύσης με αυστηρά ελεύθερο νου, ο Επίκουρος διείδε ότι η Αριστοτελική αρχή του αποκλειομένου μέσου, η βεβαιωτάτη των αρχών, όπως την αποκάλεσε ο Αριστοτέλης, δεν ισχύει όταν συγχρόνως ισχύουν πολλαπλά ενδεχόμενα ως συνέπεια πολλαπλών αιτίων για ένα φαινόμενο.

Αυτή είναι η Επικούρεια λογική, σε απλή γλώσσα όπως την περιγράφει ο Επίκουρος στην επιστολή του προς τον Πυθοκλή

«Τα πάντα τακτοποιούνται αδιάσειστα όταν εξηγούνται με τη μέθοδο των πολλαπλών αιτίων, σε συμφωνία με τα αντιληπτά φαινόμενα, όταν δεόντως προβάλλει κανείς το σχετικά με αυτά πιθανολογούμενο. Όταν όμως κάποιος το ένα μεν αποδέχεται το άλλο δε απορρίπτει αν και είναι ομοίως σύμφωνο με το φαινόμενο, είναι ολοφάνερο ότι και από την μελέτη της φύσεως έχει απομακρυνθεί και προς τον μύθο κατρακυλάει.»

Συνεπώς δύο αντιφατικές μεταξύ τους θεωρίες για το ίδιο φαινόμενο μπορεί να ισχύσουν συγχρόνως και να είναι και οι δύο σωστές συγχρόνως εφόσον και οι δύο συμφωνούν με τα φαινόμενα, αφού όπως λέει «πολλά τα αίτια, πολλά τα αποτελέσματα». Εδώ ανοίγεται μια καινούργια πραγματικότητα, μια πραγματικότητα απίστευτη όσο και φαινομενικά παράλογη.

Αυτή την καινούργια πραγματικότητα της Επικούρειας λογικής τη συνειδητοποιήσαμε για πρώτη φορά στον κόσμο της επιστήμης της φυσικής. Η έρευνα έδειξε ότι ένα σωματίδιο της ύλης έχει ιδιότητες και σωματιδίου και κύματος συγχρόνως. Και ακόμη μπορεί ένα σωματίδιο να βρίσκεται συγχρόνως σε περισσότερες από μια ενεργειακές καταστάσεις. Αυτό ήταν μια πραγματική επανάσταση στην επιστημονική σκέψη. Η λογική της επανάστασης είναι η λογική που είχε περιγράψει ο Επίκουρος  24 αιώνες νωρίτερα, «πολλά τα αίτια, πολλά τα αποτελέσματα». Η πραγματοποίηση της επανάστασης ξεκίνησε με την πρόταση της κβαντικής θεωρίας, με την περίφημη κυματική εξίσωση για την οποία ο Erwin Schrödinger κέρδισε το βραβείο Νόμπελ το 1933. Ξεπήδησε έτσι ο καινούργιος κόσμος της κβαντικής φυσικής, στον οποίο μαγεμένοι προσέτρεξαν οι επιστήμονες, λίγοι στην αρχή, όλο και περισσότεροι με την πάροδο του χρόνου.

Στην πρόοδο της κβαντικής θεωρίας φάνηκε κάποια στιγμή να βάζει φραγμό η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg, αν και το εμπόδιο αυτό παρακάμφθηκε με τη χρησιμοποίηση ενεργειακών ιδιοτήτων του ατόμου οι οποίες δεν εμπίπτουν στην αρχή της αβεβαιότητας. Αυτά τα εκθέτω σε ειδικό άρθρο μου. Από την άλλη πλευρά ο φυσικός Niels Bohr αμφισβήτησε τη δυνατότητα ότι τα φαινόμενα υπάρχουν αντικειμενικά προβάλλοντας την άποψη ότι τα φαινόμενα υπάρχουν μόνο όσο διαρκεί η παρατήρησή τους. Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα η φιλοσοφία, η οποία πάντα αναπτυσσόταν παράλληλα με τη στοιχειώδη φυσική, έπαθε καθίζηση παρασύροντας μαζί της τους απογοητευμένους φυσικούς. Κυριάρχησε η άρνηση του ρεαλισμού, η άρνηση δηλαδή της κοινής λογικής ότι ο φυσικός κόσμος υπάρχει και ότι οι επιστημονικές μέθοδοι μπορούν να σταχυολογήσουν γνώσεις για τον κόσμο αυτό. Από την άρνηση του ρεαλισμού προέκυψε ένα έλλειμμα φιλοσοφίας αλλά και ένα έλλειμμα ορολογίας. Οι φιλόσοφοι στην πλειονότητά τους δεν φάνηκαν να ενδιαφέρονται για τη νέα πραγματικότητα ούτε και για τη σχέση της με την αρχαία Ελλάδα ούτε με τη λογική του Επίκουρου. Όμως η νέα λογική της κβαντικής θεωρίας, με την πρόοδο του μαθηματικού φορμαλισμού της θεωρίας,  ρίζωσε για τα καλά και ξεπέρασε τα όρια που είχαν φανεί ότι περιορίζουν τον ορίζοντά της, πράγμα που ξαναζωντάνεψε και το φιλοσοφικό ενδιαφέρον για τη νέα πραγματικότητα.

 Η νέα λογική και ο φορμαλισμός της διαδόθηκαν σαν τη φωτιά σε όλους τους τομείς της επιστημονικής έρευνας. Πάνω σε όλα προστέθηκαν σχετικά πρόσφατα και οι κβαντικοί υπολογιστές, οι οποίοι λειτουργούν με αλγορίθμους εμπλουτισμένους με τις αυξημένες δυνατότητες που δίνει η κβαντική θεωρία χρησιμοποιώντας άτομα, αντί για τα τρανζίστορς των κλασσικών υπολογιστών.

Ο φορμαλισμός της νέας λογικής που εφαρμόστηκε με επιτυχία στην κβαντική φυσική άρχισε να χρησιμοποιείται στη μεθοδολογία παραγωγής πληροφόρησης σε όλους τους τομείς. Οι ειδικοί στην πιθανολογική μαθηματική θεωρία λάτρεψαν τη νέα λογική και της έδωσαν την ονομασία fuzzy logic. Η ονομασία fuzzy logic ανήκει αποκλειστικά στην ιδιόγλωσσα των Η/Υ και σημαίνει λογική στην οποία ισχύουν πολλές τιμές συγχρόνως για το ίδιο φαινόμενο - κάπου είδα τη δόκιμη μετάφραση πλειότιμη λογική.  Η ονομασία fuzzy logic είναι πλέον διεθνώς καθιερωμένη και δεν χρησιμοποιείται μεταφρασμένη, όπως έχει συμβεί και με πολλές άλλες ονομασίες όπως π.χ. η διεθνώς καθιερωμένη οναμασία της χειρουργικής επέμβασης bypass η οποία δεν χρησιμοποιείται μεταφρασμένη. Επιμένω στο θέμα της ονομασίας της fuzzy logic εξαιτίας της γνωστής αστοχίας στην μετάφραση του όρου αυτού στην Ελληνική γλώσσα.

Στην επίσημη επιστημονική γλώσσα για τη νέα λογική χρησιμοποιείται αποκλειστικά η ονομασία quantum logic, κβαντική λογική. Ο όρος κβαντική λογική χρησιμοποιείται τόσο στις επιστήμες που έχουν σχέση με τη φυσική αλλά και γενικά με τις θετικές επιστήμες, όσο και στις επιστήμες που δεν έχουν σχέση με τη φυσική, στις γνωστικές επιστήμες. 

Είναι αναμενόμενο ότι κάποια στιγμή η φιλοσοφία θα ασχοληθεί με τις ρίζες του φορμαλισμού της κβαντικής θεωρίας και με τη σχετική ορολογία. Για την ώρα ας θυμόμαστε ότι η νέα λογική είναι η κβαντική λογική είναι η Επικούρεια λογική.

Ακόμη και σε κλάδους της Ιατρικής βλέπουμε ανοίγματα στη νέα αντίληψη. Για παράδειγμα, προτάθηκαν μοντέλα λειτουργίας του εγκεφάλου μέσα στο πλαίσιο της κβαντικής θεωρίας. Παράλληλα σε άλλες μελέτες για τον εγκέφαλο χρησιμοποιείται ο μαθηματικός φορμαλισμός της κβαντικής θεωρίας ο οποίος οδηγεί σε μοντέλα νόησης πολύ ανώτερα από τα μοντέλα που βασίζονται στην κλασσική μαθηματική θεωρία.

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι στις θετικές επιστήμες η επιστημονική αντίληψη ήδη από τον 20ό αιώνα έχει ενσωματωμένη την Επικούρεια λογική από την οποία ξεπήδησε η κβαντική λογική.

Από την άλλη πλευρά, στις γνωστικές επιστήμες, με τη χρήση του μαθηματκού φορμαλισμού της κβαντκής θεωρίας προέκυψε ένα καινούργιο επιστημονικό πεδίο, το οποίο ελλείψει άλλης ονομασίας ονομάστηκε quantum cognition, κβαντική νόηση. Η κβαντική νόηση έχει αναπτύξει ριζικά καινούργια μοντέλα για πληθώρα γνωστικών φαινομένων (ανθρώπινη μνήμη, διαχείριση πληροφόρησης, ανθρώπινη γλώσσα, λήψη αποφάσεων, κοινωνικότητα, ψυχολογία προσωπικότητας κλπ.).

Ας δούμε τι σημαίνει αυτό στη μελέτη της κοινωνικής αντίληψης και συμπεριφοράς: Παρά τη μεγάλη πρόοδο που έχουμε σημειώσει σε όλα τα γνωστικά πεδία, ακόμη δεν μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί κατά καιρούς συμπεριφερόμαστε παράλογα. Οι κανόνες λογικής σκέψης που ακολουθούμε με την κλασσική λογική συχνά μας οδηγούν σε αδιέξοδα. Για παράδειγμα στις εκλογές, η συμπεριφορά των ψηφοφόρων, οι οποίοι δεν εγκρίνουν μεν την απατηλή συμπεριφορά των υποψηφίων πλην όμως τους ψηφίζουν, είναι παράλογη, σύμφωνα με τα κριτήρια της κλασικής πιθανολογικής έρευνας. Όμως εάν εξετασθεί μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της κβαντικής λογικής, η συμπεριφορά των ψηφοφόρων μπορεί να μην είναι τόσο παράλογη όσο συχνά δείχνουν τα αποτελέσματα των εκλογών. Με τον φορμαλισμό της κβαντικής θεωρίας παρέχονται νέοι κανόνες οι οποίοι αλλάζουν εντελώς την εικόνα, αφού υπάρχει η δυνατότητα να περιληφθούν στους υπολογισμούς ψυχολογικές αντιδράσεις ή αντιδράσεις εμπλοκής συμφερόντων ή συναισθημάτων, ή αντιδράσειις που απορρέουν από την κβαντική ιδιότητα της εμπλοκής (entanglement), κατά την οποία μια επίδραση σε ένα ψηφοφόρο μπορεί να επηρεάσει και άλλον απομακρυσμένο ψηφοφόρο. Βλέπουμε λοιπόν ότι η κβαντική λογική, δηλαδή η Επικούρεια λογική, έχει εμπλουτίσει τη λογική σκέψη όχι μόνο αναφορικά με τον κόσμο της φυσικής αλλά και αναφορικά με εμάς τους ίδιους.  Έχει διευρύνει απίστευτα το πλαίσιο της νοητικής λειτουργίας παρέχοντας πληθώρα από νέους κανόνες, πράγμα που αλλάζει όχι μόνο την επιστημονική αντίληψη αλλά και την κοινωνική αντίληψή μας ως μελών της κοινωνίας.  

Επιγραμματικά μπορούμε να πούμε ότι η κβαντική λογική παρέχει ένα καινούργιο μοντέλο για την ανθρώπινη συμπεριφορά  στο οποίο ο παραλογισμός έχει νόημα.

Δεν υπάρχει τομέας εφαρμοσμένης έρευνας που να μην έχει ενσωματώσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, σε μικρή ή σε μεγάλη έκταση, την κβαντική λογική, δηλαδή την Επικούρεια λογική. Πρόσφατα είδα εδώ στη χώρα μας στη βόρειο Ελλάδα ότι διαφημίζεται μια Ελληνική εφεύρεση για ένα καινούργιο είδος λέβητα οικιακής θέρμανσης ο οποίος ονομάζεται κβαντικός λέβητας. Πιθανότατα δεν γνωρίζει ο Έλληνας εφευρέτης ότι η κβαντική λογική στην οποία στηρίζεται η λειτουργία του κβαντικού λέβητα είναι η Επικούρεια λογική. Σίγουρα όμως θα ήθελε να το γνωρίζει και περισσότερο ακόμη θα ήθελε να το γνωρίζουν τα παιδιά του, αφού απλά στη γλώσσα τους πρωτοσυντάχθηκε η λογική αρχή, στην οποία στηρίχτηκε η νέα λογική της κβαντικής θεωρίας. Το τονίζω αυτό επειδή στη χώρα μας υπάρχει έλλειμμα επίσημης παιδείας και ιδιαίτερα έλλειμμα πληροφόρησης για την αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου και το πραγματικό έργο του μεγάλου φιλοσόφου Επίκουρου. Σημειωτέον ότι τέτοιο έλλειμμα παιδείας δεν υπάρχει σε πάρα πολλές άλλες χώρες, γεγονός που εξασφάλισε την ιστορική σύνδεση της νέας σκέψης με την αρχαιοελληνική σκέψη.

Στον Ελλαδικό χώρο, ο Επίκουρος, ο σοφός που άνοιξε τους ορίζοντες της ανθρώπινης λογικής, δεν φαίνεται να έχει εντυπωσιάσει ευμενώς κάποιους αδίστακτους μεταφραστές που έγραψαν στη βιογραφία του ότι  « ούτε καινοτόμησε στη φιλοσοφία...». Αυτά ίσως δικαιολογούνται σε κάποιο μέτρο από την άγνοια αυτών των ανθρώπων και από το προαναφερθέν έλλειμμα φιλοσοφίας και πληροφόρησης για τη νέα πραγματικότητα που άνοιξε μπροστά μας η κβαντική λογική δηλαδή η Επικούρεια λογική. Όμως θλίβει το γεγονός ότι αυτά γράφτηκαν για τον Έλληνα φιλόσοφο ο οποίος ανέτρεψε την Αριστοτελική αρχή του αποκλειομένου μέσου, μίλησε πρώτος για τους άπειρους κόσμους στο σύμπαν και πρώτος διατύπωσε τη λογική αρχή επάνω στην οποία στηρίχτηκε ο μαθηματικός φορμαλισμός της κβαντικής θεωρίας  που έδωσε την έκρηξη στις εξελίξεις της επιστήμης σε όλους τους κλάδους.

Ιδιαίτερα στον Ελλαδικό χώρο, διάφορα μετέπειτα συμφέροντα επεδίωξαν (και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία) να παραμορφώσουν και να εξαλείψουν από την Ιστορία το έργο του Επίκουρου. Γιατί; Γιατί απλά και καθαρά η Επικούρεια διανόηση αποκλείει τις κάθε λογής συμμορφώσεις και αγκυλώσεις που χρησιμοποιούνται για να στηρίζουν διάφορα φιλοσοφήματα και θεωρίες και θρησκευτικές δοξασίες και μονολιθικές διδασκαλίες και μυθολογίες. Και συμβουλεύει ο Επίκουρος λέγοντας στον μαθητή του « Παιδείας πάσης φεύγε, μάκαρ, τ’ακάτιον αράμενος ». Άνοιξε το πανί της βαρκούλας σου και φύγε από κάθε παιδεία. Δεν ταιριάζει με την αληθινή φιλοσοφία η μονολιθική εκπαίδευση που γίνεται με χαλινάρια και παρωπίδες και πιέσεις.

Είναι ασφαλές πλέον να πούμε ότι όλες οι τωρινές και οι μελλοντικές εξελίξεις βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας που με οποιονδήποτε τρόπο εμπλέκονται με τον φορμαλισμό της κβαντικής θεωρίας αποτελούν μια υποσημείωση στο έργο του Επίκουρου.

Ας δούμε τώρα πόσο μεγάλη μπορεί να είναι η υποσημείωση αυτή, πόση μπορεί να είναι η έκτασή της.

Μέχρι πρότινος η κβαντική μηχανική λέγαμε ότι είναι η θεωρία του μικρόκοσμου και αφορά υποατομικά σωματίδια, άτομα, μόρια. Όμως στα τελευταία χρόνια τα πειράματα έδειξαν ότι κβαντομηχανικά φαινόμενα, όπως το φαινόμενο της εμπλοκής (entanglement) μπορούν να συμβούν σε μεγάλα συστήματα, σε κύτταρα και σε ζώντες οργανισμούς, ακόμη μπορούν να συμβαίνουν και σε φυσιολογικές λειτουργίες όπως η φωτοσύνθεση. Είναι γνωστό ότι η κλασσική φυσική δεν μπορεί να εξηγήσει την σχεδόν τέλεια ακρίβεια με την οποία τα ηλεκτρόνια που προέρχονται από την επίδραση του φωτός βρίσκουν το δρόμο προς την ακριβή θέση του κέντρου της φωτοσύνθεσης. Πειράματα πρόσφατα απέδειξαν ότι η μεγάλη ικανότητα της φωτοσυνθετικής συσκευής να πετυχαίνει το στόχο οφείλεται στο κβαντομηχανικό φαινόμενο της εμπλοκής. Βλέπουμε ότι μια καινούργια επιστήμη αναδύεται, η κβαντική βιολογία, δίπλα στην επιστήμη της κβαντικής γενετικής. 

Αλλά η σκέψη της κβαντικής θεωρίας έχει ξεφύγει σε ακόμη μεγαλύτερους ορίζοντες. Έχει προχωρήσει και σε επίπεδα πολύ μεγαλυτέρων διαστάσεων, έχει φθάσει στις διαστάσεις του σύμπαντος. Για παράδειγμα, ήδη  από τον 20ό αιώνα προτάθηκε μια θεωρία ότι ακόμη και η βαρύτητα μπορεί να θεωρηθεί όχι ως αυτοτελής δύναμη αλλά ως προϊόν της κβαντικής υπέρθεσης  άλλων δυνάμεων του σύμπαντος. Αν η θεωρία αληθεύει, τότε η βαρύτητα δεν αποτελεί αυτοτελή στοιχειώδη δύναμη και ενδεχομένως μπορεί να μην υπάρχει στο κβαντικό επίπεδο.  Εάν τούτο συμβαίνει αλλάζουν όλα συθέμελα.

Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι δεν μπορούν να τεθούν όρια στα ανοίγματα που στο μέλλον θα φέρει η  Επικούρεια λογική στον ορίζοντα της ανθρώπινης γνώσης αποκαλύπτοντας νέες πραγματικότητες εντελώς διαφορετικές από όλα όσα έχει δεχθεί μέχρι τώρα να πιστεύει ο άνθρωπος. Εδώ ταιριάζει η Προσφώνηση Χ που αποδίδεται στον Μητρόδωρο: « Να θεμάσαι ότι αν και έχεις θνητή φύση και έχεις λάβει καθορισμένο χρόνο, ανέβηκες με τους διαλογισμούς στο άπειρο και στην αιωνιότητα και κατείδες το τ’ εόντα, τα τ’ εσόμενα προ τ’ εόντα δηλαδή διείδες αυτά που υπάρχουν, αυτά που θα υπάρξουν και αυτά που προϋπήρξαν».

Μόνο ελεύθερος νους μπορεί να αντλήσει το θάρρος να αρθρώσει τέτοια λογική. Και ελεύθερος υπήρξε ο νους του Επίκουρου.

Συμπερασματικά η Επικούρεια θέση είναι απλή: μείνε ελεύθερος, σκέψου και μελέτησε τη φύση ελεύθερα, μόνο έτσι θα μπορέσεις να τολμήσεις να προσπαθήσεις να ξεπεράσεις τα όρια και τους φραγμούς που το γύρω σου δομημένο περιβάλλον έχει στήσει για να σε κρατήσει φυλακισμένο σε δοξασίες και αντιλήψεις και φόβους και ενοχές που δεν τα αξίζεις γιατί δεν τα έχεις προκαλέσει εσύ.

Ο θρίαμβος της λογικής του Επίκουρου είναι ο θρίαμβος της καθαρής νόησης, της αγνής αναζήτησης των μορφών ελευθερίας που οδηγούν στο νόημα της ζωής. Αυτή την ενθάρρυνση προσφέρει η φιλοσοφία του μεγάλου Δασκάλου στους τυχερούς που θα μπορέσουν να καταλάβουν.

Σε ποιους; 

Σ’ αυτούς που είναι « οι καταγαπήσαντες » όπως τους αποκαλεί στο τέλος της επιστολής του προς τον Πυθοκλή.…