ΟΙ ΘΕΣΣΑΛΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΙ ΘΕΟΙ ΤΩΝ ΚΑΘΑΡΜΩΝ

 

 

 

 

 

ΟΙ ΘΕΣΣΑΛΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΙ ΘΕΟΙ ΤΩΝ ΚΑΘΑΡΜΩΝ ΚΑΙ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΓΙΟΡΤΗ ΞΑΝΔΙΚΑ

 

Οι Θεσσαλομακεδονικοί θεοί των καθαρμών αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας στο πλαίσιο της διδακτορικής μας διατριβής για τη θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία ή Φεραία θεά¹. Ο όρος θεσσαλομακεδονικοί θεοί αναφέρεται εδώ με την έννοια ότι ορισμένες θεσσαλικές θεότητες διαδόθηκαν στη Μακεδονία ήδη από τα κλασικά χρόνια για πολιτικούς και λατρευτικούς λόγους, καθιστώντας τις κοινές στους Θεσσαλούς και τους Μακεδόνες, τους δύο γειτονικούς λαούς της αρχαίας Ελλάδας.

Οι θεότητες που παρουσιάζονται κατά σειρά για να καταδειχθεί η σχέση τους με τη μακεδονική γιορτή Ξανδιχά που εξετάζεται εδώ  είναι η Εν(ν)οδία ή Φεραία θεά  ο Δίας Μειλίχιος- Θαύλιος  και ο Απόλλωνας Φοίβος-Ξάνθος . Στο παράρτημα γίνεται αναφορά στο έθιμο του καθαρμού των σκυλιών κατά την Καθαρή Δευτέρα, που υπήρχε στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία έως τη δεκαετία του ’60 του αιώνα μας, προκειμένου να επισημανθεί η σχέση του με τη μακεδονική γιορτή Ξανδικά και τις Θεσσαλο-μακεδονικές θεότητες των καθαρμών.

 Η θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία ή Φεραία θεά

Οι Φερές, η δεύτερη σε σημασία και μέγεθος πόλη της Θεσσαλίας, υπήρξαν το λατρευτικό κέντρο μιας ιδιόμορφης θεάς, η οποία ήταν ευρύτερα γνωστή ως Εν(ν)οδία ή Φεραία ή Εν(ν)οδία Φεραία. Για το ποιες ήταν οι αρχικές και κύριες λειτουργίες της θεάς φαίνονται από τη θέση, όπου είχε ιδρυθεί το αρχαιότερο και σημαντικότερο ιερό, από το οποίο ξεκίνησε η λατρεία της.
Βρισκόταν στην αρχή του βόρειου νεκροταφείου της πόλης των ιστορικών χρόνων, δίπλα στο δρόμο που από τη Λάρισα κατέληγε στη βόρεια πύλη των Φερών και μάλιστα μέσα σε νεκροταφείο των πρωτογεωμετρικών χρόνων.

Στα υστεροαρχαϊκά χρόνια ιδρύθηκε στο ιερό της θεάς μνημειακός πώρινος δωρικός περίπτερος ναός. Γύρω στο 300 π.Χ. στην ίδια θέση κτίστηκε παρόμοιος μεγαλύτερος εκατόμπεδος ναός με 6x12 κίονες (διαστάσεων 16,30χ 32,60 μ.). Η λατρεία της Εν(ν)οδίας στο ιερό επιβεβαιώνεται όχι μόνο από το πλήθος των γυναικείων κοσμημάτων, από τα πήλινα γυναικεία ειδώλια, αλλά και από τις επιγραφές .

Ένα δεύτερο ιερό της Εν(ν)οδίας αποκαλύφθηκε στο δυτικό νεκροταφείο της πόλης, ενώ ένα τρίτο πιθανότατα υπήρχε στο βόρειο νεκροταφείο των Φερών.

Επίσης η θεά λατρευόταν στο λεγόμενο ιερό των «Έξι Οεαινών», στον ανατολικό λόφο της ακρόπολης των Φερών, όπως συμπεραίνεται από τον αφιερωμένο στις έξι επίσημες θεές της πόλης μνημειακό μαρμάρινο βωμό.

Τη θεά από τα γεωμετρικά χρόνια πιθανότατα αποκαλούσαν με το ονοματοποιημένο λατρευτικό επίθετο Εν(ν)οδία. Όταν η λατρεία της διαδόθηκε εκτός Φερών (αρχικά στη Θεσσαλία) ονομαζόταν Εν(ν)οδία ή Εν(ν)οδία Φεραία. Από πολύ νωρίς (μαρτυρημένα ήδη από τα κλασικά χρόνια) η Εν(ν)οδία έγινε η εθνική θεσσαλική θεά.

Εκτός Θεσσαλίας ονομαζόταν Εν(ν)οδία θεός ή Φεραία θεά. Στη γραμματεία είναι γνωστή στη Θεσσαλία και την Αθήνα, ενώ επιγραφικά είναι γνωστή σε 33 επιγραφές, οι οποίες βρέθηκαν στη Θεσσαλία (22), τη Μακεδονία (10) και την Εύβοια .

Η λατρεία της διαπιστώνεται επίσης από διάφορα άλλα μνημεία ή πιθανά ιερά και σε άλλα μέρη της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Η Εν(ν)οδία λατρευόταν στις Φερές και στο επίνειό τους, τις Παγασές, όπως επίσης στη Λάρισα, στην Κραννώνα, στον Ατραγα, στη Φάρσαλο, στο Φάκιο, στις ΦΟιώτιδες Θήβες, στην Ολοοσσώνα, στη Φάλαννα, στους Γύννους και στο Πύθιο.

Στη Μακεδονία λατρευόταν στην Πέλλα, στη Βέροια, στην Εξοχή και στην Αγία Παρασκευή Κοζάνης, στην Περσηίδα (σημ. χωριό DebreSte της επαρχίας Prilep της Δημοκρατίας των Σκοπιών) της Δερριόπου και ίσως στη Λητή της Μυγδονίας.

Τέλος, η θεά ήταν γνωστή στους Ωρεούς της Εύβοιας και στην Αθήνα.

Η έλλειψη ενός ουσιαστικού ονόματος της θεάς και η μεταγενέστερη θεοκρασία της με άλλες θεότητες, οδήγησαν την έρευνα σε διαφορετικούς δρόμους και εκτιμήσεις ως προς την ταυτότητα και τις λειτουργίες της. Η Εν(ν)οδία με βάση τις γραμματειακές πηγές ήταν το θεσσαλικό αντίστοιχο της Εκάτης, μια διαφορετική θεσσαλική Εκάτη, κόρη πιθανότατα της φεραίας Δήμητρας και του Δία Καταχθόνιου (του τοπικού Δία Θαύλιου- Μειλίχιου- Άδμητου).

Στις επιγραφές η Εν(ν)οδία είναι γνωστή με εννέα προσωνυμίες. Το επίθετό Φεραία που είναι εθνικό μαρτυρείται σε επιγραφή της Φάλαννας (3^ος αι. π.Χ.).

Στην παλαιότερη όμως αναθηματική επιγραφή της θεάς (450-425 π.Χ.), που βρέθηκε στη Λάρισα, η Εν(ν)οδία μαρτυρείται με την προσωνυμία Αστική. Πρόκειται για μια θεά, που λατρευόταν όχι μόνο στο ύπαιθρο, στους δρόμους και στα νεκροταφεία, αλλά και μέσα στην πόλη (το «άστυ»).

Το επίθετο Οσία της θεάς, που μαρτυρείται σε επιγραφή του β' τέταρτου του 3ου αι. π.Χ.  και η οποία ήταν εντοιχισμένη σε θυμέλη (= χθόνιο βωμό) σε ιερό της στη Βέροια, δείχνει μία από τις βασικές λειτουργίες της, που μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα στη μελέτη μας. Η Εν(ν)οδία Οσία είναι θεά των καθαρμών από τα μιάσματα (του φόνου, της γέννησης, του θανάτου και όχι μόνο), η οποία επόπτευε, εκτός των άλλων, τις νόμιμες και καθιερωμένες τιμές προς τους νεκρούς. Αυτή η λειτουργία της, όπως θα δούμε παρακάτω, συμπεραίνεται επίσης από τη σχέση της α) με το Δία Μειλίχιο-Θαύλιο - Φόνιο, τον τιμωρό θεό των φονιάδων, β) με τον Απόλλωνα-Φοίβο-Ξάνθο, τον κατεξοχή θεό των καθαρμών, και γ) με το ιερό της ζώο, το σκυλί, που θυσιαζόταν στους καθαρμούς.

Ως Πατρώα η θεά μαρτυρείται σε αναθηματικές επιγραφές των Παγασών, του επινείου των Φερών (α' μισό του 4ου αι. π.Χ.), και του περραιβικού Πυθίου (1ος αι. π.Χ.). Πρόκειται για την πατροπαράδοτη και πανάρχαια θεά των Θεσσαλών.

Η Εν(ν)οδία ως Σταθμία μαρτυρείται σε αναθηματική επιγραφή της Λάρισας (3ος - α' μισό του 2ου αι. π.Χ.). Πιθανότατα θα μπορούσε να σημαίνει τη θεά, που λατρευόταν στα πρόθυρα και τα πρόπυλα, μια θεά δηλαδή των εισόδων, μια προπύλαια και αποτροπαϊκή θεότητα, όπως ήταν η Εν(ν)οδία Αλεξεατίδα , η οποία είναι γνωστή σε μια άλλη αναθηματική επιγραφή από την ίδια πόλη (α' μισό του 3ου αι. μ.Χ.).

Η Εν(ν)οδία Μυκαϊκή, η θεά που μυκάται ή προκαλεί μυκηθμό, γνωστή από επιγραφή της Λάρισας (αρχές 2ου αι. π.Χ.), πιθανότατα σχετίζεται με τον Ποσειδώνα και τους σεισμούς. Τέλος, η Εν(ν)οδία Κύριλλος, που μαρτυρείται σε αναθηματική επιγραφή των Φερών (β' μισό του 2ου αι. π.Χ.), ήταν μια κουροτρόφος θεότητα, προστάτιδα των κοριτσιών, των παιδιών και γενικότερα των γυναικών.

Όμοιες ή άλλες ιδιότητες-λειτουργίες της Εν(ν)οδίας συμπεραίνονται επίσης από τη μελέτη των γραμματειακών πηγών.

Στις Ευμενίδες (στ. 723-728) του Αισχύλου (458 π.Χ.) η θεά του θανάτου των Φερών χαρακτηρίζεται ως αρχαία. Πρόκειται για την τοπική θεά του γνωστού μύθου της Άλκηστης και του Άδμητου. Είναι δηλαδή η πατροπαράδοτη και πανάρχαια θεά των Φερών, που η λατρεία της πιθανότατα είχε διαδοθεί εκτός Φερών και Θεσσαλίας, πριν από τα κλασικά χρόνια, αφού είναι γνωστή στην Αθήνα ως αρχαία ήδη από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ.

Η Εν(ν)οδία ως θεά του θανάτου και των νόμιμων τιμών προς τους νεκρούς αναφέρεται στην Αντιγόνη (στ. 1199- 1204) του Σοφοκλή, που γράφτηκε πριν το 442 π.Χ.

Ο Ευριπίδης στο έργο του 7ων (στ. 1048-1057) δηλώνει τις βασικές ιδιότητες της Εν(ν)οδίας, της κόρης της Δήμητρας, κάνοντας υπαινιγμό για το όνομά της με το ουσιαστικό εφόδων, καθώς και με το ρήμα όδωσον (όδόω = κατευοδώνω).

Στο χωρίο αυτό η Εν(ν)οδία είναι η θεά των δρόμων και του θανάτου, η αφέντρα των φαντασμάτων και της μαγείας.

Στην Ελένη (στ. 569-570) του Ευριπίδη, η Εκάτη και η Εν(ν)οδία αναφέρονται παράλληλα, ως θεότητες που έχουν στη δικαιοδοσία τους τα φαντάσματα.

Η σημαντικότερη όμως γραμματειακή πηγή για την Εν(ν)οδία σε σχέση με τη μαγεία είναι ο Πολύαινος (Στρατηγήματα, VIII, 43). Σύμφωνα με το στρατήγημα αυτό η Χρυσάμη, η ιέρεια της θεσσαλικής θεάς Εν(ν)οδίας, κάνοντας χρήση φαρμάκων επιτυγχάνει την εξόντωση των αντιπάλων και την κατάληψη των Ερυθρών της Μ. Ασίας από τους Έλληνες, κατά την πρώτη ιωνική αποίκηση (11ος-Ι0ος αι. π.Χ.).

Δηλαδή, η Εν(ν)οδία διαμέσου της Θεσσαλής ιέρειάς της, της Χρυσάμης, η οποία πιθανότατα καταγόταν από το λατρευτικό κέντρο της θεάς, τις Φερές, γίνεται
επαρωγός οέθλων, όπως ίσως για τους Φεραίους τυράννους που τη λάτρευαν ιδιαίτερα. Μάλιστα, ο Αλέξανδρος των Φερών, τύραννος ωμός, θηριώδης και γνώστης της φαρμακίας, ο οποίος προπαγάνδιζε την Εν(ν)οδία στα νομίσματά του, είχε για φύλακες στο παλάτι του τα γνωστά κατά την αρχαιότητα σκυλιά των Φερών, ζώα που ήταν ιερά για την Εν(ν)οδία. Για το ότι η θεά ήταν έπαρωγός άέθλων φαίνεται επίσης από το ανάγλυφο της Κραννώνας, που βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.

Εδώ η Εν(ν)οδία παριστάνεται όρθια δαδοφόρος δίπλα στη δαιμονική της σκύλα, ευλογώντας με το δεξί της χέρι το νικηφόρο άλογο του αναθέτη .

Η Εν(ν)οδία στην τέχνη παριστάνεται επίσης ως έφιππη θεά, που φοράει πέπλο και ιμάτιο, κρατώντας δάδα ή δάδες.

Επίσης, παριστάνεται πεζή, δίπλα σε άλογο και σκυλί, κρατώντας δάδα ή δάδες.

 Η Εν(ν)οδία παριστάνεται ακόμα όρθια, κρατώντας δάδες ή φιάλη, χωρίς τα ιερά της ζώα.
Η θεά έχει για σύμβολό της τις μακριές ή κοντές δάδες, τα ιερά της ζώα είναι το άλογο και η σκύλα, ενώ τα ιερά φυτά της είναι η μυρτιά και το ρόδο.

Η Εν(ν)οδία ήταν θεά των οδοιπόρων, των δρόμων, των τριστράτων και των προπύλων. Η ύπαρξη αρκετών «Εκαταίων» στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, περιοχές όπου η θεά Εν(ν)οδία, το θεσσαλικό αντίστοιχο της Εκάτης, είχε ισχυρή λατρεία και παράλληλα η διαπίστωση της παντελούς σχεδόν απουσίας της λατρείας της Εκάτης στις περιοχές αυτές, οδηγούν στην άποψη ότι η Εν(ν)οδία παραστάθηκε και ως τρίμορφη από τα ελληνιστικά χρόνια.
Η θεά στη Θεσσαλία σχετίστηκε στη λατρεία με το Δία, με τον Ποσειδώνα, τη Δήμητρα, την Άρτεμη των Φερών, με τον Απόλλωνα και τις Μοίρες, καθώς και με τον Ερμή.

Από τη θεοκρασία της με την πανελλήνια θεά Άρτεμη δημιουργήθηκε στις Φερές η λατρεία της Άρτεμης των Φερών —Άρτεμης Φεραίας— Άρτεμης Εν(ν)οδίας, που η μέχρι τοόρα έρευνα ταύτιζε με την Εν(ν)οδία.

Η λατρεία αυτή διαδόθηκε εκτός Φερών ήδη από τα προκλασικά χρόνια. Μαρτυρείται επιγραφικά και αρχαιολογικά στην υπόλοιπη Θεσσαλία (Δημητριάδα, Φθιώτιδες Θήβες, Κραννώνα, Δάρισα, Αζωρο), στη νότια Ελλάδα (Οπούντας, Σικυώνα, Αργος, Νεμέα, Επίδαυρος), στην Αίγυπτο (Κόπτος), στη Μεγάλη Ελλάδα (Συρακούσες) και στην αποικία των Συρακουσών Ίσσα, στο ομώνυμο νησί της Αδριατικής.

Η Εν(ν)οδία (εκτός Θεσσαλίας) συσχετίστηκε με την Εκάτη και έτσι δημιουργήθηκε η λατρεία της Ενοδίας Εκάτης, η οποία είναι γνωστή μόνο φιλολογικά στην Αθήνα και στη Ρώμη.

 Η Ενοδία Εκάτη δεν διαπιστώνεται επιγραφικά στη λατρεία, αλλά ούτε μπορεί να διακριθεί εικονογραφικά στην τέχνη.

Η Εκάτη με την προσωνυμία Ενοδία είναι γνωστή στο Άργος, στην Αίγινα, στην Κολοφώνα, στην Έφεσο, στο Βυζάντιο και στη Λάρδο της Ρόδου.

Οι παραπάνω λατρείες, που χρονολογούνται από την υστεροελληνιστική εποχή και μετά, δεν φαίνεται να σχετίζονται άμεσα με τη θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία.

Η θεά αυτή των Φερών παρέμεινε αυτοτελής τουλάχιστον στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία έως και την ύστερη αρχαιότητα.

 

 Ο Δίας Μειλίχιος

Η βλαστική λειτουργία του Δία Άφριου, που έχει επιβεβαιωθεί επιγραφικά στο μεγάλο ιερό της Εν(ν)οδίας στις Φερές, συνδέεται μ’ αυτήν του Δία Μειλίχιου, του καθάρσιου θεού του Κάτω Κόσμου, αλλά και της γονιμότητας, ο οποίος φέρει κέρας αφθονίας και ενσαρκώνεται σε φίδι. Ως θεός των νεκρών, του Κάτω Κόσμου και του θανάτου, ήλεγχε τις παραγωγικές δυνάμεις της γης και παρείχε πλούτο στους ανθρώπους. Με ειδική λατρεία γινόταν ευμενής, πράος και μειλίχιος, σε αντίθεση με τον Άδη, που ήταν άμείλιχος ήό’ άδάμαστος (Ιλιάδα, Θ', στ. 158), καθώς και με το Θάνατο, που δεν καμπτόταν με κανένα δώρο.

Η λατρεία του Δία Μειλίχιου μαρτυρείται σε δύο επιγραφές της Λάρισας. Στη μία μάλιστα από αυτές ο θεός ήταν σύνναος με την Εν(ν)οδία και τον Ποσειδώνα σε ιωνικό ναΐσκο, που ίδρυσε ο γνωστός Λαρισαίος αριστοκράτης και πολιτικός Μάκων, ο γιος του Ομφαλίωνος, πιθανότατα στην έλεύθερη ’Αγορά της πόλης.

Ακόμα η λατρεία του Δία Μειλίχιου είναι γνωστή στις Φθιώτιδες Θήβες, όπου λατρεύονταν και οι Μειλίχιοι θεοί. Ο θεός μαρτυρείται και στη Μαγνησία, όπου διαπιστώνεται από μια μαρμάρινη στήλη από τη Δημητριάδα, ανάθημα του Διονυσίου, που χρονολογείται στο α' μισό του 2ου αι. π.Χ., καθώς και από μια αναθηματική επιγραφή (3ος αι. π.Χ.) χαραγμένη σε βράχο στην πρόσοψη φυσικής σπηλιάς (Μειλιχιεΐον), σε κοντινή απόσταση από την ανατολική πύλη της πόλης (πιθανότατα της γνωστής από τις ιστορικές πηγές Μαγνησίας), που βρίσκεται στο λόφο Γορίτσα του Βόλου.

Ο Δίας Μειλίχιος στη Θεσσαλία ήταν θεός του Κάτω Κόσμου, σύνναος της Εν(ν)οδίας, της δυσεξιλέωτης θεάς των νεκρών. Οι δύο θεότητες με τον εξευμενισμό τους, μετά από ειδικές ιεροπραξίες και καθαρμούς γίνονταν μειλίχιες και ευμενείς.

Η Εν(ν)οδία στη Βέροια, όπως προαναφέρθηκε, είναι γνωστή με την προσωνυμία Οσία, σε σχέση ίσως με το Δία Μειλίχιο, με τους καθαρμούς από τα μιάσματα και τις τιμές προς τους νεκρούς.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι ο Δίας Μειλίχιος λατρευόταν επίσημα από το Φίλιππο Ε' στην Πέλλα, όπως αποδεικνύεται από μια αναθηματική επιγραφή, χαραγμένη σε ορθογώνια μαρμάρινη πλάκα, η οποία προέρχεται από κάποιο ιερό του θεού στην Πέλλα. Αρχικά η πλάκα πιθανότατα θα ήταν εντοιχισμένη με θυμέλη (= χθόνιο βωμό), που αφιέρωσε ο βασιλιάς. Σημειώνεται ακόμα ότι ο Δίας Μειλίχιος πιθανότατα συλλατρευόταν με την Εν(ν)οδία στο ιερό της θεάς στην Εξοχή, όπως δείχνουν, πρώτον, ένα μαρμάρινο σε τέσσερις επάλληλες σπείρες φίδι με ανασηκωμένο κεφάλι, που χρονολογείται στα ελληνιστικά χρόνια και δεύτερον, ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο όρθιου κατενώπιον ιματιοφόρου θεού, που κρατάει φιάλη στο δεξί χέρι και κέρας αφθονίας, με ελισσόμενο φίδι γύρω του στο αριστερό του χέρι (α' μισό του 2ου αι.π.Χ.).

Τα αρχαιολογικά ευρήματα από το μικρό ιερό της Εν(ν)οδίας στο δυτικό νεκροταφείο των Φερών, όπου ο Δίας Μειλίχιος συλλατρευόταν με την Εν(ν)οδία ενισχύουν την παραπάνω ερμηνεία των ευρημάτων.

Στο ιερό αυτό βρέθηκαν η μαρμάρινη αναθηματική στήλη στην Εν(ν)οδία και το Δία Μειλίχιο, ένα πήλινο κουλουριασμένο φίδι με ανασηκωμένο κεφάλι, τμήμα μικρού πήλινου κεφαλιού γενειοφόρου θεού και ένα άλλο πήλινο κεφάλι, λίγο μικρότερο του φυσικού, του ίδιου θεού, πιθανότατα του Δία Μειλίχιου.

Ο Δίας Θαύλιος

Ο θεός που συλλατρευόταν με την Εν(ν)οδία στο μεγάλο ιερό της στις Φερές ήταν ο Δίας Θαύλιος. Πρόκειται για μια κατεξοχήν τοπική λατρεία του θεού, αφού μαρτυρείται σε πέντε αναθηματικές στήλες, που βρέθηκαν σ’ αυτό. Μάλιστα, μεταξύ των στηλών συγκαταλέγονται η αετωματική στήλη με τα ακρωτήρια, στην οποία παριστάνεται ανάγλυφη ενεπίγραφη μαρμάρινη στήλη με οριζόντια επίστεψη και η στήλη, που φέρει αναθηματική επιγραφή   με κατάλογο Φεραίων (τέλος 4ου - αρχές 3ου αι. π.Χ.).

Η τελευταία είναι αφιερωμένη τόσο στο Δία Θαύλιο, όσο και στο Δία Άφριο.

Αυτό είναι ενδεικτικό για τη σχέση μεταξύ των δύο λειτουργιών του Δία, καθώς και με την Εν(ν)οδία. Σε μια στήλη του 4ου αι. π.Χ., αφιερωμένη στο Δία Θαύλιο, που προέρχεται από το ιερό του θεού στο δυτικό νεκροταφείο του Άτραγα πιθανότατα παρατηρείται το φαινόμενο της ιεροσύνης μελών μιας ορισμένης φρατρίας.

Στο ίδιο ιερό βρέθηκε ακόμα μια άλλη αναθηματική μαρμάρινη στήλη στο Δία Θαύλιο (τέλος 3ου αι. π.Χ.).

Επίσης, στο λόφο της Αγίας Παρασκευής των Φαρσάλων μαρτυρείται επιγραφικά λατρεία του Δία Θαύλιου (4ος αι. π.Χ.). Εδώ, οί άγχίσταί τών περί Παρμενίσκον αφιερώνουν στο θεό κάποια στήλη, επιγράφοντας το βράχο όπου στηριζόταν σε τόρμο.
Ένας βωμός στο Δία Θαύλιο, των μέσων του 4ου αι. π.Χ., που προέρχεται από την πόλη, η οποία βρίσκεται στο «Ύψωμα 325», μεταξύ των χωριών Καστρί (πρώην Κολοκλόμπας) και Ξυλάδες των Φαρσάλων, αμέσως ανατολικά του Ενιπέα, μαρτυρεί ότι η λατρεία του θεού αυτού των Φερών στην Τετράδα Φθιώτιδα δεν ήταν μεμονωμένη. Τέλος, στην ακρόπολη της Λάρισας μαρτυρείται επιγραφικά τέμενος του Δία Φόνιου. Το ιερό πρέπει να ταυτίζεται μ’ αυτό του Δία Θαύλιου, όπως δείχνουν δύο μαρμάρινες ενεπίγραφες στήλες, μια μικρή στήλη με αετωματική επίστεψη του τέλους του 4ου αι.
π.Χ., εντοιχισμένη στην παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Αχιλλίου, καθώς και μια μνημειακή στήλη του β' μισού του 4ου αι. π.Χ., που πιθανόν προέρχεται από την ακρόπολη. Οι στήλες φέρουν αναθηματικές επιγραφές στο Δία Θαύλιο. Ο θεός αυτός ταυτίζεται με το Δία Φόνιο, γιατί Θαύλιος  σημαίνει Φόνιος. Επομένως, πρόκειται για το θεό των καθαρμών από το μίασμα του φόνου, που σχετιζόταν με το θάνατο και τον Κάτω Κόσμο.

Οι έως τα σήμερα προσπάθειες της έρευνας με βάση τις σχετικές, αλλά μεταγενέστερες μαρτυρίες, παρόλο που σχετίζουν το μακεδονικό θεό Θαύλ(λ)ιο με το Δία Θαύλιο της Θεσσαλίας, με το Δία Θαύλωνα, τον ήρωα Θαύλωνα και το γένος των Θαυλωνιδών στην Αθήνα, καθώς και με τη δωρική γιορτή των Θαυλίων, δεν έχουν ξεκαθαρίσει το πρόβλημα. Σύμφωνα με τον Ησύχιο, Θαύμος ή Θαύλος ονομαζόταν ο Άρης στη μακεδονική γλώσσα (λ. Θαϋμος η Θαϋλος· Άρης Μακεδονίως). Καταρχήν, υποστηρίχθηκε από την έρευνα ότι η γραφή Θαϋμος πρέπει να διορθωθεί σε Θαύλος.

 Ο Nilsson ήδη από την αρχή του αιώνα μας υποστήριξε με έμφαση ότι πρόκειται για αρχαίο ελληνικό επίθετο, που στη Μακεδονία δόθηκε στον Άρη, ενώ στη Θεσσαλία
στο Δία.

Ποιος όμως ήταν στην πραγματικότητα αυτός ο θεός, που λατρευόταν από τους Έλληνες κάτω από την ονοματοποιημένη προσωνυμία Θαύλος Θαύλιος;

Οι μεταγενέστερες πηγές μας πληροφορούν ότι ένα γένος ιθαγενών της Αθήνας λεγόταν Θαυλωνίδες και ότι επώνυμος ήρωας του γένους αυτού ήταν ο Θαύλων, ο οποίος σκότωσε πρώτος βόδι με πέλεκη. Η έρευνα δεν είναι σίγουρη, αν οι Θαυλωνίδες ήταν ιερατικό γένος στην Αθήνα, που είχε το προγονικό δικαίωμα της Ουσίας του ταύρου προς τιμήν του Δία Πολιέα και αν ο Θαύλων ήταν ο επώνυμος του γένους. Προχωρώντας όμως στη σκέψη μας, μπορούμε να αναφερθούμε στον Άρατο , ο οποίος σημειώνει ότι η Δίκη έφυγε από τη γη, εξαιτίας του μίσους της απέναντι στο χάλκινο γένος των ανθρώπων, οι οποίοι πρώτοι κατασκεύασαν μάχαιραν ανοόίαν, σφάζοντας και τρώγοντας τούς αρότηρας βούς.

Οι πρώτοι μάλιστα που έκαναν το παραπάνω έγκλημα, σύμφωνα με τον Άρατο, ήταν οι Αθηναίοι. Οδηγούμαστε έτσι στα αττικά δικαστήρια και στη γιορτή των Βουφονίων. Ως γνωστόν, η αθηναϊκή γιορτή Διπολίεια ή Διιπόλια (= Βουφόνια) ήταν αφιερωμένη στο Δία Πολιέα και σκοπό είχε τη γονιμότητα της γης και την ευόδωση της παραγωγής. Με βάση τα παραπάνω, μπορεί να υποστηριχθεί ότι Θαύλων ήταν ο βουφόνος και Θαύλια τα Βουφόνια.

Ο Δίας Θαύλιος σχετίστηκε επίσης από την έρευνα με τη δωρική γιορτή Θαύλια. Σύμφωνα με τον Ησύχιο, οι Ταραντίνοι είχαν μια γιορτή, που ονομαζόταν Θαύλια και η οποία γινόταν προς τιμήν του Κτέατου, του ενός από τους δύο Μολίονες, που σκότωσε ο Ηρακλής στις Κλεωνές. Επομένως Οαυλίζω προφανώς σημαίνει γιορτάζω τα Θαύλια, δηλαδή τα Βουφόνια (θυσία βοδιού προς τιμήν νεκρού ή νεκρών, που δολοφονήθηκαν).

Η μαρτυρημένη λατρεία του Δία Θαύλιου στις Φερές και γενικότερα στη Θεσσαλία είναι βασική για την κατανόηση των παραπάνω γραμματειακών πηγών.

Ο Δίας Θαύλιος ήταν ο Θεσσαλικός θεός του Κάτω Κόσμου και των νεκρών, που εξοργιζόταν από το έγκλημα του φόνου και τιμωρούσε άμεσα και χωρίς οίκτο τους φονιάδες. Μόνο μέσω ειδικών ιεροτελεστιών με καθορισμένο τυπικό ο θεός αυτός, όπως και η σύνναός του Εν(ν)οδία, εξευμενιζόταν και γινόταν Μειλίχιος, καθαίροντας τους φονιάδες από το μίασμα του αίματος. Έτσι, όπως θα δούμε παρακάτω. θεωρείται σημαντικό ότι ο μύθος τοποθετεί τη θητεία του Απόλλωνα στις Φερές, κοντά στον τοπικό θεό του θανάτου Άδμητο (= Δία Καταχθόνιο = Δία Θαύλιο = Δία Φόνιο), για να καθαρθεί στη συνέχεια στα Τέμπη και να γίνει ο κατεξοχήν καθάρσιος και όσιος θεός.

Είναι γνωστό ότι η πολιτική ζωή των Θεσσαλικών πόλεων και ιδιαίτερα αυτή των Φερών καταδυναστευόταν από συνεχείς στάσεις και δολοφονίες των ηγεμόνων τους, ενώ συχνές ήταν οι δολοφονίες και οι διώξεις των υποστηρικτών τους. Επομένως, θεότητες, όπως ήταν η Εν(ν)οδία, που λατρευόταν μάλιστα και με την ειδική προσωνυμία Οσία, στην οποία ανήκε η δικαιοδοσία της κάθαρσης από τα μιάσματα ή όπως ο Δίας Θαύλιος, που τιμωρούσε τους φόνους ή όπως ο Απόλλιυνας Φοίβος-Ξάνθος, που επειδή είχε τιμωρηθεί και στη συνέχεια καθαρθεί από το φόνο, θεωρείτο ο κατεξοχήν καθάρσιος θεός, ήταν κοινωνικά και πολιτικά αναγκαίες για τους Φεραίους και τους άλλους Θεσσαλούς. Πιθανότατα την ίδια κοινωνική και λατρευτική ανάγκη απέκτησαν μέσω των Θεσσαλών οι Μακεδόνες ήδη από τα κλασικά χρόνια με τις άμεσες πολιτικές και άλλες στενές σχέσεις των δύο γειτονικών λαών.

Ο Απόλλωνας Φοίβος-Ξάνθος

Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία, τα Τέμπη, οι Φερές και το επίνειό τους, οι Παγασές, καθώς και η Μαγνησία σχετίζονταν άμεσα με τη λατρεία του Απόλλωνα.

Όπως προαναφέρθηκε, ο θεός είχε καταδικαστεί από το Δία να θητεύσει κοντά στο βασιλιά των Φερών Άδμητο ή να πεθάνει, κατεβαίνοντας στον Κάτω Κόσμο, όπου κυρίαρχος βασιλιάς ήταν ο Άδμητος (= Δίας Καταχθόνιος), χάνοντας συγχρόνως τη θεϊκή του υπόσταση.

Αιτία της παραπάνω τιμωρίας ήταν ο φόνος του δράκοντα Πύθωνα (ή της δράκαινας Δελφύνης) ή του βασιλιά των Δελφών Πύθωνα Δράκοντα ή κατά τη θεσσαλική εκδοχή, επειδή σκότωσε τους κατασκευαστές του κεραυνού Κύκλωπες, εκδικούμενος την κατακεραύνωση από το Δία του γιου του, του Ασκληπιού, που ανάσταινε ακόμα και νεκρούς.

Μετά την έκτιση της ποινής του ο θεός καθάρθηκε από το μίασμα του φόνου, από τους τοπικούς θεούς του Κάτω Κόσμου και των καθαρμών, δηλαδή από την τοπική θεά του θανάτου των Φερών, την Εν(ν)οδία και από τον Αδμητο, το Δία Θαύλιο – Δία Μειλίχιο, πήγε στα Τέμπη, πλύθηκε στο νερό του Πηνειού και χρησιμοποιώντας την εξαγνιστική δάφνη της κοιλάδας, έγινε όσιος, άγνός καί Φοίβος.
Στον τόπο του καθαρμού ιδρύθηκε ιερό του Απόλλωνα Πυθίου, όπως διαπιστώνεται από τις αναθηματικές επιγραφές, που βρέθηκαν σ’ αυτό. Ο Απόλλωνας μετά την κάθαρσή του ανέκτησε τη θεϊκή του δύναμη και ξεκίνησε για τους Δελφούς θριαμβευτής, στεφανωμένος με την τεμπική δάφνη και κρατώντας κλαδί του ίδιου φυτού στο δεξιό χέρι του. Η λατρεία του Απόλλωνα στις Φερές μέχρι τώρα δεν μαρτυρείται επιγραφικά, αλλά τα θεοφόρα ονόματα και οι γραμματειακές πηγές πιστοποιούν τη λατρεία του σ’ αυτές. Ο θεός πιθανότατα συλλατρευόταν με τον Ασκληπιό, το ιερό του οποίου τοποθετείται στον Άγιο Χαράλαμπο. Ο Απόλλωνας, που η λατρεία του συνάγεται από επιγραφές του 4ου αι. π.Χ. από τη Φάρσαλο, στη Θεσσαλία πρέπει να σχετιζόταν με την Εν(ν)οδία όχι μόνο με την ιδιότητα του Αγυιέα, αλλά και με τις ιδιότητες του Αλεξίκακου, του Αποτρόπαιου, του Προστατήριου, του Θυραίου και του Προπύλαιου, γνωστές αντίστοιχες λειτουργίες της Εν(ν)οδίας. Οι προστατευτικές δυνάμεις του Απόλλωνα Αγυιέα προέρχονται από τη φύση του αποτροπαϊκού θεού των καθαρμών.

Κατά τη θητεία του στις Φερές ο Απόλλωνας έβοσκε τα ζώα του Άδμητου, γι’ αυτό και πήρε την προσωνυμία Νόμιος. Μάλιστα, η σχέση του Απόλλωνα Νόμιου με την Εν(ν)οδία υποδηλώνεται σ’ ένα χωρίο του Ιπποκράτη (που έζησε για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Θεσσαλία, όπου και πέθανε στη Λάρισα). Το χωρίο αυτό αναφέρεται σε μια μορφή της επιληψίας, για την οποία υποστήριζαν ότι προκαλείτο από την Ένοδία και τον Απόλλωνα νόμιο. Ως γνωστόν, κατά τη διάρκεια της δουλείας του ο Απόλλωνας,
εκτός του ότι έβοσκε τα ζώα του Αδμήτου στην περιοχή της Βοιβηίδας ή του Αμφρύσσου ή της Πιερίας, βοήθησε τον Άδμητο να μνηστευτεί την Άλκηστη και για χάρη του έζευξε σε άρμα λιοντάρι και κάπρο. Ο Άδμητος όμως κατά το γάμο ξέχασε να θυσιάσει, ώστε να εξευμενίσει την τοπική θεά του Κάτω Κόσμου, γι’ αυτό και τον καταδίκασε σε θάνατο, στέλνοντας ως προμήνυμα στο νυφικό του θάλαμο σπείρες φιδιών.

Ο Απόλλωνας όμως εξαπάτησε την αρχαία θεά και έσωσε τον προστατευόμενό του, μεθώντας με κρασί τις Μοίρες (Μοίρας δολώσας) και αλλάζοντας την απόφασή τους. Ο Άδμητος δεν θα πέθαινε αμέσως και ακόμα θα γλίτωνε στο μέλλον, αν κάποιο συγγενικό του πρόσωπο δεχόταν να πεθάνει στη θέση του (Ευριπίδης, Άλκηστης, στ. 12-
14). Όταν ο Θάνατος ήρθε ξανά για να τον πάρει στον Κάτω Κόσμο, ο Απόλλωνας εγκατέλειψε το παλάτι του Αδμητου και κανένας άλλος δεν δέχτηκε να πεθάνει στη θέση του, εκτός από τη γυναίκα του. Ο Ηρακλής ξανάφερε όμως πίσω την Άλκηστη (Ευριπίδης, Άλκησης, στ. 837-860). Κατά μία άλλη εκδοχή η Κόρη-Περσεφόνη ήταν αυτή, που την ξανάστειλε στον Πάνω Κόσμο (Πλάτων, Συμπόσιο, 179b-c. Απολλόδωρος, A', 105). Έτσι, δεν φαίνεται καθόλου τυχαίο, που ο Απόλλωνας παρουσιάζεται να έχει άμεση σχέση με τις Μοίρες και την τοπική θεά του θανάτου, που τοπικά αποκαλείτο
Εν(ν)οδία. Η λατρεία των Μοιρών στις Φερές επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από μια αναθηματική αεωματική στήλη των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, που βρέθηκε το 1987 στο βόρειο νεκροταφείο, στην ίδια δηλαδή περιοχή από όπου προέρχεται και η προαναφερθείσα (κεφ. I) αναθηματική στήλη στην Εν(ν)οδία Κόριλλο. Η συλλατρεία των Μοιρών με την Εν(ν)οδία Κύριλλο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ήταν θεότητες της γέννησης, του γάμου και του θανάτου, προστάτριες του τοκετού και κουροτρόφοι.  

Ο μύθος της Άλκηστης, όπως είναι γνωστός από τον Ευριπίδη και από τις άλλες πηγές, είναι σύνθετος και έχει αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης των φιλολόγων και θρησκειολόγων. Έχει υποστηριχθεί από την έρευνα ότι συνδυάζει την πάλη του ηρώα με το θάνατο και τη λαϊκή ιστορία της νύφης, που σώζει το σύζυγό της ή την πόλη της. Από τα στοιχεία που αναφέρουν ο Ευριπίδης και ο Απολλόδωρος γίνεται αντιληπτό ότι υπήρχαν αρκετές διασκευές του μύθου, οι οποίες συνδυάστηκαν. Στο μύθο βασικό ρόλο παίζουν ο Απόλλωνας, οι Μοίρες, ο Θάνατος και η τοπική θεά του Κάτω Κόσμου, που
οι πηγές αναφέρουν ως «αρχαία θεά», ως Κόρη, ως Περσεφόνη ή ως Άρτεμη. Άδμητος πιθανότατα σημαίνει τον ακαταδάμαστο κυρίαρχο του Κάτω Κόσμου. Πρόκειται για ένα όνομα, που δικαιωματικά ανήκει στο Θάνατο ή στον Άδη (Ιλιάδα, Β', στ. 158), αλλά που δεν πρέπει να ταυτίζεται μ’ αυτόν.

Έχει υποστηριχθεί από την έρευνα, ότι ο παλιός τοπικός θεός του Κάτω Κόσμου Άδμητος αργότερα έγινε μυθικός βασιλιάς των Φερών, αλλά ο χθόνιος χαρακτήρας του δεν λησμονήθηκε. Ο βασιλιάς και η σύζυγός του στον Κάτω Κόσμο ήταν οικοδεσπότες, που καλωσόριζαν κάθε θεό και άνθρωπο, που κατέβαινε στο βασίλειό τους, όπως τον Απόλλωνα και τον Ηρακλή. Στο συγκρητισμό των διάφορων ιστοριών και διασκευών, που δημιούργησαν τον κλασικό μύθο της Άλκηστης, ο Άδμητος γίνεται ο επιμελητής της φιλοξενίας στο καταχθόνιο βασίλειο και συγχέεται με το σύζυγο της Άλκηστης, της νύφης που θυσιάζει τον εαυτό της. Γι’ αυτό και η Άλκηστη παίρνει τη θέση της οικοδέσποινας του βασιλείου των νεκρών. Όπως υποστηρίχθηκε από τους ερευνητές, η Άλκηστη, θεά εξαιρετικής αλκής, πάρεδρος του Άδμητου, έχει όνομα κατάλληλο για την τοπική βασίλισσα του Κάτω Κόσμου και των νεκρών.
Ανάμνηση αυτής της αντίληψης αποτελεί η αναφορά του Ευριπίδη (Ευριπίδης, Άλκηστης, στ. 997-1005), ότι ο τάφος της Άλκηστης, δεν θα ήταν όπως των άλλων νεκρών, αλλά θα ήταν βωμός δίπλα στο δρόμο, που θα δεχόταν λατρεία από τους διαβάτες, και ότι η Αλκηστη θα γινόταν πια μια μάκαιρα δαίμων και πάρεδρος των θεών του Κάτω Κόσμου (Ευριπίδης, Άλκηστης, στ. 744-746).

Όπως σημειώθηκε και παραπάνω, το μεγάλο ιερό της Εν(ν)οδίας, όπου διαπιστώνεται η λατρεία της από τα πρωτογεωμετρικά χρόνια, βρισκόταν έξω από την πόλη και δίπλα στο δρόμο προς τη Λάρισα, μέσα σε πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο. Οι φιλολογικές πηγές τοποθετούν χρονικά το μύθο της Άλκηστης, που συνδεόταν άμεσα με την τοπική θεά του θανάτου και τη λατρεία του Απόλλωνα στη μυκηναϊκή εποχή, αλλά το σίγουρο είναι ότι ήταν γνωστός στην Αθήνα και στη Σπάρτη ήδη πριν από τα μέσα του 5ου αι. π.χ.

 Η μακεδονική γιορτή Ξανδικά

Ξανδικά ήταν μια σημαντική γιορτή των Μακεδόνων, στην οποία γινόταν ο καθαρμός του μακεδονικού στρατού. Η πρώτη του μήνα Ξανδικού σχετίζεται με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων, που εγκαινιαζόταν με τον καθαρμό του στρατού. Συνήθως πριν από την πρώτη εκστρατεία (όταν δεν απουσίαζε ο στρατός με το βασιλιά) γινόταν στην πρωτεύουσα του μακεδονικού κράτους ο μαγικός-αποτροπαϊκός καθαρμός του, με τον «περισκυλακισμό», στην πάνδημη γιορτή των Ξανδικών, στην οποία συνέρρεαν Μακεδόνες από την πρωτεύουσα, από τις κώμες της, αλλά και από τις γύρω πόλεις. Οι πηγές δεν μας πληροφορούν, πού ακριβώς γινόταν ο «περισκυλακισμός», αλλά πιθανότατα ο τόπος ήταν έξω από την πόλη, σε περιοχή νεκροταφείου, που διασχιζόταν από δρόμο ή ακόμα σε ένα ειδικά ιδρυμένο για το σκοπό αυτό ιερό. Κοβόταν στη μέση ένα σκυλί (πιθανότατα θηλυκό και μαύρο) και τα δύο τμήματά του τοποθετούνταν πάνω σε δύο ξύλινους στύλους, σε αντικρυστή διάταξη στις δύο πλευρές του δρόμου, δεξιά το μπροστινό τμήμα με το κεφάλι και αριστερά το πισινό. Μέσα από αυτά περνούσαν οί έν όπλοις Μακεδόνες με την εξής σειρά: πρώτα τα κειμήλια της βασιλείας, δηλαδή τά σημεία και τα όπλα των προγενέστερων βασιλιάδων, που τα

κουβαλούσαν επιλεγμένα άτομα. Μετά ακολουθούσε ο βασιλιάς με τους γιους του, αν είχε, η βασιλική φρουρά, οι βασιλικοί σωματοφύλακες, οι ίλες των ιππέων, οι υπασπιστές, οι θωρακοφόροι και οι λογχοφόροι, οι πεζέταιροι της φοβερής μακεδονικής φάλαγγας με ορθωμένες τις σάρισσες και τα άλλα βοηθητικά αγήματα του στρατού. Στη συνέχεια διεξαγόταν εικονική μάχη μεταξύ δύο επιλεγμένων τμημάτων του καθαρμένου στρατού με πλήρη εξάρτυση και με επικεφαλής δύο αρχηγούς. Εικονική μάχη προφανώς σημαίνει στρατιωτικές κινήσεις με τους ήχους σαλπίγγων και παραγγελμάτων (προελάσεις και κυκλωτικές κινήσεις, αλλαγές στοίχων και θέσεων των όπλων, κτυπήματα, αλαλαγμοί κ.λπ.).

Οι πηγές επίσης δεν μας αποκαλύπτουν ποιος ήταν ο σκοπός των Ξανδικών, δηλαδή της εικονικής μάχης και του «περισκυλακισμού», που προηγείτο. Μάλλον δεν επρόκειτο μόνο για στρατιωτικές επιδείξεις, που είχαν σκοπό να καταδειχθεί στους Μακεδόνες και στους παρευρισκομένους ξένους η ικανότητα του μακεδονικού στρατού.

 Η εικονική μάχη θα είχε και αποτροπαϊκό χαρακτήρα, το διώξιμο δηλαδή των δαιμόνων και κάθε κακού (π.χ. των επιδημιών).

Αυτό που επέφερε τον καθαρμό και προετοίμαζε τους πολεμιστές για τη μάχη ήταν το πέρασμα μέσα από μια συμβολική πύλη-δίοδο με το διαμελισμένο θύμα και το χυμένο αίμα. Η διάβαση αυτή λειτουργούσε ως μαγική «ζώνη απορρόφησης» (κυρίως μέσω του ειδικού σφαγίου) των ανοσιών και ακαθάρτων πράξεων, επιφέροντας με τον ειδικό αυτό καθαρμό την ενότητα και το ετοιμοπόλεμο του στρατού για τη νέα πολεμική περίοδο. Η έρευνα δεν έχει καταλήξει, αν ο «περισκυλακισμός» ήταν θεσσαλικό ή ανατολικό έθιμο. Μήπως ο «περισκυλακισμός» ήταν θεσσαλικό έθιμο σε σχέση με την   

Εν(ν)οδία, το Δία Μειλίχιο-Θαύλιο και τον Απόλλωνα Φοίβο, που εισήχθηκε στη Μακεδονία από τη Θεσσαλία, όταν ο Φίλιππος Β' έγινε αρχηγός του θεσσαλικού στρατού και άρχοντας των Θεσσαλών (352 π.Χ.);

Όπως είδαμε παραπάνω, ο χαρακτήρας της γιορτής (πάνδημη παρουσία των Μακεδόνων, «περισκυλακισμός», εικονική μάχη, βραδινό συμπόσιο) φαίνεται ότι ήταν πολυσήμαντος. Θα περιείχε επίσης και στοιχεία συμπαθητικής μαγείας, που αφορούσε την ανθοφορία των δένδρων, τη γονιμότητα και την καρποφορία της γης (διά τήν των ωρών καί τον έαρος εύκρασίαν). Η χώρα όχι μόνο έπρεπε να είναι αμίαντη και άθικτη, αλλά και παραγωγική.

Ο Ξανθικός ήταν ο έκτος μήνας του μακεδονικού έτους, ο οποίος αντιστοιχούσε με τον έκτο μήνα του ημερολογίου των θεσσαλικών πόλεων, τον Άφριο (ή τον έκτο μήνα του ημερολογίου του Κοινού των Θεσσαλών, τον Απολλώνιο), τον ανοιξιάτικο μήνα του πρασινίσματος και της ανθοφορίας των δένδρων.

Οι γραμματειακές πηγές δεν μας πληροφορούν ποιος ήταν ο Ξάνθος, προς τιμήν του οποίου γινόταν η παραπάνω γιορτή. Κατά την άποψή μας, δεν ευσταθεί η γνώμη ότι πρόκειται για προσωνυμία του βροτολοιγοΰ Άρη ή ότι ήταν ένας τοπικός ήρωας ή θεός. Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο, που να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα αυτόνομο θεό ή ήρωα. Αντίθετα φαίνεται να είναι, όπως υποστηρίχθηκε από μερικούς ερευνητές, ονοματοποιημένο επίθετο του Απόλλωνα. Έτσι, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο μήνας Ξανδικός και η γιορτή Ξανδικά προέρχονται από την προσωνυμία ή το ονοματοποιημένο επίθετο Ξάνθος (πιθανότατα στα μακεδονικά «Ξάνδος») του Απόλλωνα, που είναι παρόμοιο με το επίθετο Φοίβος του θεού.

 Σημαίνει τον ολοκάθαρο, το λαμπρό και ξανθό θεό, ο οποίος πρώτος έδωσε
το παράδειγμα με την καθαρτήρια «θητεία» του στις Φερές για το φόνο που διέπραξε, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Μετά την τιμωρία του ο θεός καθάρθηκε και εξαγνίστηκε στην έξοδο των Τεμπών, προς τη μακεδονική Πιερία, και έτσι έγινε Όσιος, Φοίβος και κατά συνέπεια Ξάνθος. Είναι γνωστόν ότι σε ορισμένες λατρείες συναντιόνται επικλήσεις θεών, χωρίς να αναφέρονται τα ονόματά τους.

Στην Ελλάδα το θηλυκό σκυλί ήταν το ιερό ζώο της Εν(ν)οδίας και του Ασκληπιού, θεοτήτων που οι λατρείες τους κατάγονταν από τη Θεσσαλία. Το σκυλί έγινε ιερό ζώο και άλλων θεοτήτων, ιδίως της Εκάτης, προς τιμήν της οποίας θυσιαζόταν σε διάφορα μέρη του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου. Το ζώο συνδέθηκε με το θάνατο και τον Κάτω Κόσμο ήδη από την προϊστορική εποχή. Τα σκυλιά αποτελούσαν για τους Χετταίους, τους Πέρσες, τους Έλληνες και τους Ρωμαίους συνηθισμένο μέσο ατομικού ή δημόσιου καθαρμού. Οι Έλληνες δεν τα θυσίαζαν μόνο στην Εκάτη (Αθήνα, Θράκη, Σαμοθράκη, Συρακούσες, Κολοφώνα και αλλού), αλλά και στη Σελήνη, στην Ειλείθυια, στην Ειλιονεία (Άργος), στη Γενετυλλίδα (-ες) (Αθήνα, Φώκαια), στην Αφροδίτη Ερυκίνη (Σικελία), στη χθόνια Ήρα (ποταμός Σύλαρις), στον Άρη (Βοιωτία), στον Ξάνθο (= Απόλλωνα Ξάνθο στη Μακεδονία), στον Ερμή, στον Ήφαιστο Αδρανό (Αδρανός Σικελίας), καθώς και στον Ενυάλιο (Σπάρτη, Καρία).

 Οι Ρωμαίοι θυσίαζαν σκυλί στη Γενείτη Μάνη, στο Φαύνο κατά τη γιορτή Λύκαια (Αουπερκάλια), καθώς και σε μερικούς άλλους θεούς (Δία, Σιλβανό, Ηρακλή, Αάρες κλπ.). Το σκυλί επίσης παρατηρείται και στην εικονογραφία της Καππαδοκικής θεάς Μας, θεότητας του πολέμου και της αιματοχυσίας, που πιθανότατα έχει χεττιτική
καταγωγή.

Το σκυλί συνόδευε τους ανθρώπους, αλλά και τους ήρωες και τους θεούς  στα κυνήγια τους. Ως νυχτερινοί φύλακες των σπιτιών και των κοπαδιών τα σκυλιά αγρυπνούσαν στα πρόθυρα ή πρόπυλα των σπιτιών, στις εισόδους των μαντριών και των στάβλων των ζώων.

Με την όσφρηση και την ακοή τους, καθώς και με τις νυχτερινές υλακές τους προειδοποιούσαν τους ανθρώπους για επερχόμενο κίνδυνο.

Σύχναζαν στους δρόμους, στα τρίστρατα και τα νεκροταφεία, αναζητώντας φαγητό. Έτρωγαν τα πτώματα που δεν είχαν ταφεί, ενώ το κρέας τους συνήθως δεν τρώγονταν από τους Έλληνες, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις. Έτσι, τα ζώα αυτά συνδέθηκαν στην ελληνική θρησκεία ιδιαίτερα με τις θεότητες των δρόμων, της νύχτας, του θανάτου, της μαγείας και των καθαρμών, όπως ήταν η Εκάτη και η Εν(ν)οδία.

Το σκυλί που είχε χθόνιο συμβολισμό και ήταν το ιερό ζώο της Εκάτης αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία της εικονογραφίας της Εν(ν)οδίας και το ζώο επομένως συνδέεται στενά με αυτήν. Η Εν(ν)οδία στα αναθηματικά ανάγλυφα της Κραννώνας , της Πτολεμαΐδας και της Λάρισας , καθώς και στα πήλινα μπούστα της Περσηίδας συνοδεύεται από σκυλί. Στο ανάγλυφο της Αγίας Παρασκευής εικονίζεται σκυλί ανάμεσα στα μπροστινά πόδια του αλόγου, ενώ το ζώο παριστάνεται και στο ανάγλυφο θυμιατήρι της Εξοχής, που αφιέρωσε ο Νίκανδρος Παρμενίωνα στην Εν(ν)οδία. Σκυλιά επίσης παρατηρούνται και σε τρία άλλα μνημεία, του Λούβρου, της Λητής  και της Πέλλας , τα οποία φέρουν παραστάσεις μιας θεάς, που θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως Εν(ν)οδία. Το σκυλί στο μαρμάρινο ελληνιστικό αγαλμάτιο της Πέλλας παριστάνεται καθιστό δίπλα στη θεά, όπως ακριβώς κάθεται και το μαρμάρινο επιτύμβιο σκυλί των μέσων του 4ου αι. π.Χ..

 Η επιγραφικά βεβαιωμένη παρουσία της λατρείας της Εν(ν)οδίας στην Πέλλα ήδη από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ., η σχέση της θεάς με τον πόλεμο και το μακεδονικό στρατό, όπως συνάγεται από το επίγραμμα ενός ανώνυμου ποιητή προς τιμήν του Φιλίππου Ε', η σχέση της θεάς με το σκυλί, το ζώο των καθαρμών, η λατρεία της Εν(ν)οδίας ως Οσίας στη Βέροια, αλλά και στην Πέλλα, καθώς και η στενή  σχέση της τόσο με τον Απόλλωνα Φοίβο (= Ξάνθο), όσο και με το Δία Μειλίχιο-Θαύλιο, οδηγούν στην άποψη ότι η Εν(ν)οδία έπαιζε βασικό ρόλο στον καθαρμό του μακεδονικού στρατού, όπως και οι παραπάνω θεοί στους οποίους αναφερθήκαμε διεξοδικά.

 

 

 

   

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΜΟΥ ΤΩΝ ΣΚΥΛΙΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΘΑΡΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Ένα από τα δοκιμασμένα έθιμα ορισμένων κοινωνιών στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, που είχε καθαρτική και ως εκ τούτου ευεργετική δύναμη για την υγεία, την ευτυχία και την πρόοδο των ανθρώπων, ήταν το έθιμο του καθαρμού των σκυλιών κατά την Καθαρή Δευτέρα. Στην αρχή γίνεται περιγραφή του εθίμου, όπως αυτό γινόταν πριν από μερικά χρόνια σε ορισμένα χωριά της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας.

Η αναζήτηση, η ερμηνεία, η διαχρονικότητα και η εξέλιξη του εθίμου δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, παρόλο που διασώζονται οι βασικές χαρακτηριστικές λεπτομέρειές του. Η καταγωγή του εθίμου μπορεί να αναχθεί έως την ελληνική αρχαιότητα, ενώ η σύνδεσή του με τη μακεδονική γιορτή Ξανδικά και τις θεσσαλομακεδονικές θεότητες των καθαρμών είναι πολύ πιθανή.

 Το έθιμο

Το πρωινό της Καθαρής Δευτέρας γινόταν έως τη δεκαετία του ’60 σε ορισμένα χωριά της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας ένα ιδιόμορφο καθαρτήριο έθιμο.

Στη Θεσσαλία το έθιμο διεξαγόταν στην περιοχή του Βελεστίνου (= Φερές) (στα χωριά Ριζόμυλο και Μεγάλο Μοναστήρι του νομού Μαγνησίας). Στη Μακεδονία αναφέρεται στην Παλαιά Πέλλα, καθώς και στους γειτονικούς οικισμούς Μικρό Μοναστήρι, Βαλτοχώρι, Άδενδρο, Βραχιά, Κύμινα, Νέα Μάλγαρα, Αλεξάνδρεια, αλλά και σε άλλα χωριά, που βρίσκονται στην πεδινή περιοχή, μεταξύ του Αξιού και του Αλιάκμονα. Η λεπτομερής περιγραφή του εθίμου κατά περιοχές, πρώτα στη Θεσσαλία και μετά στη Μακεδονία, όπως μας τις περιέγραψαν γέροντες κάτοικοι των παραπάνω οικισμών ή τις κατέγραψαν διάφοροι ερευνητές, είναι αναγκαία για την κατανόησή του.

Το πρωί της Καθαρής Δευτέρας όλοι οι κάτοικοι του Ριζόμυλου συγκεντρώνονταν στην πλατεία, όπου συνήθως στα χωριά γίνονται οι ψυχαγωγικές συγκεντρώσεις, για τις γιορτές και τις άλλες εκδηλώσεις. Εδώ στήνονταν από τους άνδρες του χωριού δύο ψηλοί πάσσαλοι, που απείχαν ο ένας από τον άλλο 5-6 μ. Στο πάνω μέρος τους στερεώνονταν με ένα δοκάρι. Έπειτα οι νέοι έτρεχαν στους δρόμους του χωριού και συλλάμβαναν τα σκυλιά, μεταφέροντάς τα στον τόπο της δοκιμασίας τους. Εκεί, αφού έδεναν το ζώο με μακρύ σχοινί από τριχιά, που είχαν πρώτα στριφογυρίσει, το κρεμούσαν από το οριζόντιο δοκάρι. Το σκυλί ούρλιαζε με το ανέβασμα και το κατέβασμα,  στριφογυρίζοντας στο σχοινί. Στο τέλος απελευθερωνόταν, πέφτοντας καταζαλισμένο και έφευγε ουρλιάζοντας μέσα σε ένα πανδαιμόνιο από τις φωνές των παρευρισκομένων. Αυτό το τελετουργικό επαναλαμβανόταν τόσες φορές για όσα σκυλιά είχαν πιαστεί, ενώ οι θεατές πανηγύριζαν, ξεσπώντας σε ακράτητα γέλια και ξεφωνήματα. Στη συνέχεια ακολουθούσε χορός και γλέντι γύρω από τους πασσάλους. Η μη πραγματοποίηση του εθίμου θεωρείτο από τους παλιούς Ριζομυλιώτες αμάρτημα, που θα επέφερε δυσμένεια του Θεού και συμφορές στο χωριό.

Στις πλατείες των χωριών της Παλαιάς Πέλλας (πρώην Άγιοι Απόστολοι - Αλλάχ Κιλισέ, σήμερα Δήμος Πέλλας), του Μικρού Μοναστηριού (πρώην Ζορμπάς), του Βαλτοχωρίου (πρώην Σαριτσά-Σαρίτσιοβον), του Αδενδρου (πρώην Κιρτσαλάρ), του Παρθενίου (πρώην Τσοχαλάρ), της Βραχιάς (πρώην Κα'ίλή), των Κύμινων (πρώην Γιαννιτσέα) και των Νέων Μαλγάρων, που βρίσκονται στα δυτικά του Αξιού, το πρωί της Καθαρής Δευτέρας συγκεντρώνονταν όλοι οι κάτοικοι και έστηναν δύο ψηλούς πασσάλους (5-6 μ.), που απείχαν μεταξύ τους 5-6 μ. Στην κορυφή των πασσάλων, όταν
δεν υπήρχε διχάλα, κατασκευαζόταν λάξευμα σε σχήμα V ή τοποθετούνταν σιδερένιοι κρίκοι, από όπου περνούσε μακρύ σχοινί από τριχιά, το οποίο κρεμόταν και από τις δύο πλευρές τους. Στη συνέχεια οι νέοι του χωριού γυρνούσαν στους δρόμους και έπιαναν όλα τα αδέσποτα σκυλιά με μακρύ ξύλο, που είχε στην άκρη θηλειά ή τα έβαζαν σε τσουβάλια, τα οποία μεταφέρονταν στον τόπο διεξαγωγής του εθίμου. Εκεί με τη σειρά ένα-ένα, τα τοποθετούσαν μέσα στο στριφογυρισμένο σχοινί, που βρισκόταν αρχικά χαμηλά, ανάμεσα στους δύο πασσάλους και γύρω από τη μέση του σώματος των σκυλιών. Στη συνέχεια τραβούσαν τα δύο άκρα του σχοινιού από τις δύο πλευρές.

Με το ανέβασμα του σχοινιού τα σκυλιά στριφογύριζαν ουρλιάζοντας, προκαλώντας επευφημίες και γέλια στους θεατές. Στο τέλος με απότομο τράβηγμα τα σκυλιά ανυψώνονταν, απελευθερώνονταν, έπεφταν καταζαλισμένα και έφευγαν ουρλιάζοντας.

Στην Αλεξάνδρεια το έθιμο παρουσίαζε κάποιες ιδιαιτερότητες στις λεπτομέρειες. Οι κάτοικοι συγκεντρώνονταν, κουβαλώντας μαζί τα σκυλιά του σπιτιού τους, γύρω από ένα μεγάλο λάκκο («μπουλτούκα»), που διατηρούσε όλο το χρόνο νερό, εξαιτίας του χαμηλού υψομέτρου της περιοχής και της έως τότε έλλειψης καναλιών για την απομάκρυνσή του. Εκεί έμπηγαν σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετα σημεία δύο γερά και ψηλά παλούκια με διχάλες στις κορυφές. Πάνω στους στύλους τέντωναν διπλά σχοινιά από τριχιά, που μπορούσαν να τα μετακινούν με κατάλληλο τράβηγμα. Μόλις έπαιζαν τα νταούλια, αυτοί που χειρίζονταν τα σχοινιά στα παλούκια έφτιαχναν θηλειές, στριφογυρίζοντας επιτήδεια το σχοινί. Στη συνέχεια περνούσαν τα σκυλιά στο σχοινί. Όταν ήταν όλα έτοιμα τραβούσαν τα σχοινιά, τα δύο δεμένα σκυλιά ανυψώνονταν στο τεντωμένο σχοινί και συναντιούνταν στη μέση του λάκκου, οπότε άρχιζαν να γαβγίζουν και να δαγκώνονται μεταξύ τους, ενώ παράλληλα στριφογύριζαν, καθώς ξετυλίγονταν οι θηλειές. Τότε χαλάρωναν τα σχοινιά, τα δεμένα ζώα έπεφταν στο νερό, μετά ξανατραβούσαν τα σχοινιά, τα σκυλιά ανυψώνονταν και στριφογύριζαν ουρλιάζοντας. Όταν ξετυλιγόταν εντελώς η θηλειά, τα σκυλιά έπεφταν από ψηλά στο νερό και κολυμπώντας απομακρύνονταν πανικόβλητα. Το ίδιο γινόταν και με τα υπόλοιπα σκυλιά.
Τα νταούλια και οι ζουρνάδες έπαιζαν συνεχώς, τα σκυλιά γάβγιζαν και ούρλιαζαν, ενώ ο κόσμος γύρω γελούσε και ξεφώνιζε με το βασάνισμά τους.

Σ’ όλες τις περιπτώσεις, αν ρωτήσει κανείς τους γεροντότερους κατοίκους των χωριών, για το ποια ήταν η σημασία του εθίμου, με το βασάνισμα ουσιαστικά των σκυλιών, απαντούν ότι αυτό γινόταν για να τα εξαγνίσουν και να τα προφυλάξουν από τη λύσσα. Όπως διαπιστώνεται από τα δρώμενα, το παραπάνω έθιμο, με το πέρασμα του χρόνου και από τόπο σε τόπο παρουσίασε ορισμένες αλλοιώσεις, αλλά το σκηνικό και η βασική δομή του παρέμεινε η ίδια. Ουσιαστικά πρόκειται για καθαρμό ορισμένων ανθρώπινων κοινωνιών με τελετουργικό μέσο το σκυλί.

Βασικά σκηνικά στοιχεία της τελετής ήταν:
α) ο καθορισμένος χρόνος (το πρωί της Καθαρής Δευτέρας, που συμπίπτει με τις αρχές του Μαρτίου, με την επάνοδο δηλαδή της Άνοιξης),
β) η πάνδημη παρουσία (πανήγυρη) της κοινότητας σε ανοικτό δημόσιο χώρο,
γ) η χρήση δύο ξύλινων στύλων με σχοινιά, και
δ) η επανάληψη της ίδιας διαδικασίας για όλα τα σκυλιά.

Ο λαογράφος Β. Αγγέλης εντόπισε το έθιμο σε χωριά της περιοχής του Βελεστίνου (αρχαίων Φερών) Θεσσαλίας και επεχείρησε να ερμηνεύσει το έθιμο, συνδέοντάς το με τους Ρωμαίους.

Προφανώς ο σκοπός του παραπάνω εθίμου ήταν η απαλλαγή των ζώων και κατά συνέπεια των ανθρώπων (των χώρων της ιδιωτικής και της κοινωνικής τους δράσης) από κάθε κακό, γιατί πίστευαν ότι τα ζώα έκρυβαν μέσα τους τις αρρώστιες ή τα πονηρά και τα κακά πνεύματα, που τις προκαλούσαν.

Ο Γ. Μοσχόπουλος, που γνωρίζει το έθιμο μόνο στην Αλεξάνδρεια της Ημαθίας, βρίσκεται στο σωστό δρόμο, συνδέοντάς το με την αρχαία γιορτή Ξανδικά, υποστηρίζοντας ότι περιέχει στοιχεία της πανάρχαιας τελετής των Μακεδόνων, κατά την οποία έκοβαν ένα σκυλί σε δύο κομμάτια και οι πάνοπλοι Μακεδόνες στρατιώτες με το βασιλιά επικεφαλής έκαναν παρέλαση μεταξύ των δύο τμημάτων του.

Η ευρύτερη έρευνα για το παραπάνω έθιμο μας οδήγησε στη σύνδεσή του με τη μακεδονική γιορτή Ξανδικά και τις Θεσσαλομακεδονικές θεότητες των καθαρμών.

Μετά την ήττα των Μακεδόνων στην Πύδνα (168 π.Χ.) και την τελική υποταγή της Μακεδονίας στους Ρωμαίους (148 π.Χ.) η γιορτή Ξανδικά πιθανότατα θα άλλαξε χαρακτήρα, αφού πλέον καταργήθηκαν η βασιλεία, το μακεδονικό κράτος και ο εθνικός στρατός. Όμως η πάνδημη γιορτή με το πολλαπλό της περιεχόμενο, θα ήταν δύσκολο να ξεριζωθεί από το μακεδονικό έθνος. Έτσι δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο να υποστηριχθεί η άποψη ότι μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση η γιορτή τροποποιήθηκε και προσαρμόστηκε στα νέα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα, διατηρώντας τα βασικά της στοιχεία.

Το έθιμο του καθαρμού των σκυλιών που διατηρούνταν στα μεταγενέστερα χρόνια μόνο σε κάποιες περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας και που από την αρχαιότητα έως τη δεκαετία του ’60 τείνει στην αποβαρβάρωσή του, εντάσσεται ανάμεσα στις άλλες τελετές της Αποκριάς, που γίνονταν σ’ όλες τις ελληνικές περιοχές. Σύμφωνα με τη λαϊκή γνώμη το έθιμο ήταν απαραίτητο, γιατί είχε κύριο σκοπό να αποτρέψει τις επιδημίες, εξασφαλίζοντας έτσι την υγεία, την ευεξία των ανθρώπων, αλλά και γενικότερα την καλοχρονιά των κοινωνιών που το τελούσαν ανελλιπώς.

Όπως αναφέρθηκε, οι παραπάνω αλληλοσυνδεόμενες θεότητες των καθαρμών ήταν γνωστές κατά την αρχαιότητα στις Φερές και τη Θεσσαλία, καθώς και στη Μακεδονία, δηλαδή στις περιοχές όπου γινόταν μέχρι και πρόσφατα το έθιμο του καθαρμού των σκυλιών. Μάλιστα, στο Ριζόμυλο, που βρίσκεται κοντά στις Φερές, έχει εντοπιστεί η σημαντικότερη κώμη των Φερών. Η περιοχή δυτικά του Αξιού (με τα χωριά Πέλλα, Μικρό Μοναστήρι, Βαλτοχώρι, Άδενδρο, Κύμινα, Νέα Μάλγαρα και Αλεξάνδρεια) κατά τη ρωμαϊκή και την πρωτοβυζαντινή εποχή κατοικείτο από Μακεδόνες. Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι κατά τα μεσαιωνικά χρόνια οι κάτοικοι της παραπάνω περιοχής ήταν Έλληνες και γραικωμένοι κελτογενείς Σαγουδάτοι.
Σημειώνεται ακόμα, ότι το παλιό όνομα της Αλεξάνδρειας (όπου το έθιμο ήταν ιδιαίτερα ριζωμένο), το Γηδάς, σύμφωνα με νεότερη άποψη της έρευνας πρέπει να θεωρηθεί ελληνικό.

Λαμβάνοντας υπόψη, πρώτον, τα βασικά στοιχεία του εθίμου (η πάνδημη παρουσία κατά την Καθαρή Δευτέρα, η ύπαρξη δύο στύλων και ο καθαρμός με μέσο το σκυλί), δεύτερον, ότι το έθιμο συναντάται στη Θεσσαλία σε χωριά της περιοχής του Βελεστίνου, τα οποία βρίσκονται πάνω στον κύριο δρόμο επικοινωνίας της Θεσσαλίας με τον Παγασητικό κόλπο και τη νότια Ελλάδα, ενώ στη Μακεδονία συναντάται σε οικισμούς που βρίσκονται πάνω στους κύριους οδικούς άξονες της Κάτω Μακεδονίας, τρίτον, ότι οι περιοχές όπου συναντάται το έθιμο κατοικούνταν κατά την ελληνική και τη ρωμαϊκή
αρχαιότητα από ελληνικούς πληθυσμούς, ενώ στα μεσαιωνικά και τα μεταγενέστερα χρόνια από Έλληνες και γραικωμένους Κελτογενείς πληθυσμούς, και τέταρτον, ότι κατά την αρχαιότητα στις περιοχές αυτές υπήρχαν μεγάλες πόλεις (Φερές, Βέροια και Πέλλα), όπου οι λατρείες του Απόλλωνα Φοίβου (= Ξάνθου), του Δία Μειλίχιου-Θαύλιου και της Εν(ν)οδίας ή Φεραίας θεάς έχουν διαπιστωθεί επιγραφικά και αρχαιολογικά, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο πυρήνας του παραπάνω εθίμου κατάγεται από τον «περισκυλακισμό» του μακεδονικού στρατού που γινόταν στη γιορτή Ξανθικά, κατά την 1η του μήνα Ξανδικού, στην αρχή της Άνοιξης, όπου βασικό ρόλο φαίνεται ότι έπαιζαν έως και την ύστερη αρχαιότητα οι παραπάνω αλληλοσυνδεόμενες
θεσσαλομακεδονικές θεότητες των καθαρμών.

 

Τα αρχαία ελληνικά μυστήρια

 

  

Τα αρχαία ελληνικά μυστήρια

 

Η λέξη Μυστήριο στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε το απόρρητο, το μυστικό, το άρρητο μέρος μιας τελετής ή λατρείας οι οποίες δεν γινόταν φανερές σε άτομα που δεν είχαν μυηθεί. Όπως φαίνεται και ετυμολογικά η λέξη παράγεται από το ρήμα Μυείν δηλαδή κλείνω και αναφέρεται κυρίως στα μάτια και στα χείλη. Εκείνοι που μυούνται στα μυστήρια του υπερβατικού, απαγορεύεται να τα ανακοινώσουν σε άλλους μη μυημένους πρέπει να κλείνουν το στόμα τους.         

Τα αρχαία Μυστήρια ήταν ίσως η ανώτερη πνευματική κληρονομιά στην αρχαία Ελλάδα. Ήταν κυρίως κρυφές λατρείες, όπου έπρεπε πρώτα κανείς να μυηθεί, κοινώς να εισαχθεί. Ο οπαδός αυτής της λατρείας ονομαζόταν Μύστης και το πρόσωπο που τον
εισήγαγε σ' αυτή Μυσταγωγός.

Κάθε μυστηριακή κοινότητα είχε τα κοινά γεύματα ,τους κοινούς χορούς και τις ιεροτελεστίες , όπου άνθρωποι που έσμιξαν στο ίδιο χορό, που συμμετείχαν στα ίδια δρώμενα ένιωθαν για πάντα ενωμένοι. Στην εσωτερική έννοιά τους παρουσίαζαν τις αιώνιες αλήθειες είτε ήταν φυσικές είτε ήταν πνευματικές που διατηρήθηκαν στο πέρασμα χιλιάδων ετών.

Από τα λίγα που γνωρίζουμε για αυτά φαίνεται ότι παρουσίαζαν αλληγορικές αναπαραστάσεις που συμβολίζουν τα πεπρωμένα των ψυχών μετά θάνατον, το νόμο και την ενότητα που συνδέουν όλα τα όντα.

Επίσης ήταν τελετουργίες για την ευκαρπία της γης , για την πολυπόθητη βροχή.

Και υπήρχαν πάντα τοπικά μυστήρια ,αλλά και μυστήρια που απόκτησαν πανελλήνια εμβέλεια όπως τα Ελευσίνια, τα Ορφικά , τα Κρητικά και τα Καβείρια.

Όλα σχεδόν επηρεασμένα από αυτά της Αίγυπτου, αναδιοργανώθηκαν με την παρέμβαση μεγάλων μυστών και ιεροφαντών που θήτευσαν πριν στα Αιγυπτιακά ιερά όπως ο Κάδμος ,ο Ορφέας, ο Φερεκύδης , ο Επιμενίδης , ο Πυθαγόρας.

Στα μυστήρια όλων των εποχών και όλων των θρησκειών οι άνθρωποι επιδιώκουν τη βοήθεια του θεού ή των θεών. Και την επιδιώκουν από την στιγμή που μπόρεσαν να συλλάβουν την ιδέα των πανίσχυρων θεών και του υπερβατικού τους κόσμου.

Τα μυστήρια εμφανίζονται σε ένα αρκετά αναπτυγμένο πολιτιστικό στάδιο του ανθρώπου .

Η σύλληψη της έννοιας των θεών, των πνευμάτων και ενός υπερβατικού κόσμου που υπάρχει πέρα από τις αισθητές δυνατότητες του ανθρώπου , αποτελούν την αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη των μυστηρίων.

Βασικό στοιχείο στην τέλεση των μυστηρίων ήταν ο κύκλος των μυημένων.

Αλλά έως ένα βαθμό συμμετείχαν και μη μυημένοι διαφορετικά δεν θα υπήρχε συνέχεια στα μυστήρια αν δεν υπήρχαν μυημένοι.

Εκεί μπορούσαν να λάβουν μέρος μόνο όσοι πετύχαιναν μετά από προετοιμασίες δοκιμασιών και υποσχέσεων (π.χ περί εχεμύθειας) και μόνο τότε γίνονταν δεκτοί στο χώρο των μυημένων.

Στους χώρους εκείνους που υπήρχε εξωτερική και εσωτερική λειτουργία ιδιαίτερη έμφαση δινόταν στην ψυχική ανύψωση του ανθρώπου προς την  πνευματική του ολοκλήρωση και τελειοποίηση μέσω του καθαρμού και  του εξαγνισμού , για να κατακτήσει ο μυημένος με την ψυχή του την αγάπη και την πνευματική ελευθερία.

Το κυριότερο μέρος από την  εξωτερική μύηση ήταν οι καθαρμοί και οι εξαγνισμοί , όπου το μέρος αυτό των Μυστηρίων ονομαζόταν καθάρσια ή και καθαρμοί.   

Όλα τα μυστήρια του κόσμου έχουν για κέντρο τους τη Μητέρα-Γη που  στους διάφορους λαούς παίρνει και ιδιαίτερα ονόματα. Στους  Σουμέριους λέγεται Ιναννά, στους Βαβυλώνιους Ιστάρ, στη Συρία Αστάρτη, στη Φοινίκη Ανάθ, στην Αίγυπτο Ίσιδα, στη Μικρά Ασία λέγεται Μεγάλη Μητέρα, Κυβέλη, Δινδυμήνη, Μα , στους Έλληνες Δήμητρα ή Ρέα κ.λ.π.

Στον χώρο του Αιγαίου υπάρχει το κοινό επίκεντρο της Μεγάλης  Μητέρας Γης με τις αντίστοιχες της Δυτικής Μικράς Ασίας, όπου στην αρχή  μάλλον δεν χρειαζόταν να αναφερθεί το όνομά της. Αργότερα πήρε το  όνομα Ρέα (που σημαίνει Γη - Γαία ) και επίσης Δήμητρα (Γη Μήτηρ).  

Στα πρώτα μυστήρια στον κόσμο του Αιγαίου υπάρχει και αρσενικός  θνήσκων θεός όπως σε όλα τα μυστήρια της Μέσης Ανατολής.

Στις  νεότερες ανακαινίσεις των μυστηρίων εκλείπει ο θνήσκων θεός και στη θέση μπαίνει η "Κόρη - Περσεφόνη".

Ο ουράνιος σύζυγος εξακολουθεί να υπάρχει , αλλά με διάφορα ονόματα όπως: Δίας, Ποσειδώνας, Ίακχος ή και ακόμα είναι ανώνυμος θεός.

Παρατηρούμε ότι στα Διονυσιακά-Ορφικά και στα Κρητικά εξακολουθεί να παίζει κύριο ρόλο ο θνήσκων θεός όπως ο Διόνυσος που ταυτίζεται με τον Όσιρη και ο Ορφέας.

Πάντως στον κόσμο του Αιγαίου και της Ελλάδας γενικότερα τα μυστήρια γίνονταν δύο φορές το χρόνο, το φθινόπωρο με τη σπορά και ) την άνοιξη όταν τα σπαρτά θέλουν βροχή, αλλά, σε κάθε περιοχή τα μυστήρια τελούνταν ανάλογα με το κλίμα.

 ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

 Η κόρη έπαιζε ασταμάτητα στα λιβάδια που τόσο πολύ αγαπούσε.

Ήταν η εποχή που η ζωή εκδηλωνόταν στη γη με πολλά χρώματα.

 Μέσα στο παιχνίδι η κόρη είδε ένα θεσπέσιο λουλούδι, ένα Νάρκισσο κι έτρεξε να τον πάρει. Εκεί κοντά έβοσκε τους χοίρους του ο Ευουλέας και μόλις η κόρη άγγιξε το Νάρκισσο ο Πλούτωνας βρήκε την ευκαιρία να την πάρει κοντά του, ανοίγοντας ένα χάσμα όπου μαζί με την Περσεφόνη έπεσαν και οι χοίροι του Ευουλέα.

  Η μητέρα της έτρεξε να τη βρει δίχως αποτέλεσμα και καθώς η λύπη της Θεάς συνεχιζόταν , ο Δίας θέλοντας να τη βοηθήσει έκανε μία συμφωνία με τον Πλούτωνα. 

Το 1/3 του χρόνου να είναι βασίλισσα του κάτω κόσμου και τα 2/3 να είναι επάνω στη γη με την μητέρα της "Οι θεοί αυτών των μυστηρίων είναι δύο ζεύγη , η Μητέρα - Κόρη και ο Θεός - Θεά

Ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης αποτελεί το κέντρο της λατρείας των Ελευσινίων. Θεωρείται ότι τα Ελευσίνια Μυστήρια ιδρύθηκαν από τον Εύμολπο το 400 π.Χ κι ότι άρχισαν να λειτουργούν επίσημα τον 8ο αιώνα π.Χ υπήρχαν τα μικρά (Ελάσσονα) τα εν Άγραις και τα μεγάλα (Μείζονα) μυστήρια. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές , δεν πρέπει να ταυτίζονται τα μικρά (Ελευσίνια) με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Υπήρχε σαφής διάκριση μεταξύ των Ελευσινίων και των Μυστηρίων, διότι για την τιμή της Δήμητρας και της Κόρης γίνονταν πολλές γιορτές και οι πιο επίσημες ήταν όπως
αναφέραμε τα Ελευσίνια, τα Θεσμοφόρια , τα Αλώα και τα Θαλύσια. Κατά τη διάρκεια του Ανθεστηρίωνα (Β' 15ήμερο Φεβρουάριου και Α' 15ήμερο Μαρτίου) την εποχή της Άνοιξης, τελούνταν τα Ελευσίνια ή τα "Εν Άστει" ενώ τα "Μυστήρια εν Ελευσίνι" τα ονομαζόμενα μεγάλα τελούνταν το μήνα Βοηδρομιώνα (Β΄15ήμερο Σεπτεμβρίου και Α΄15δήμεροΟκτωβρίου). Σύμφωνα με μιαάλλη εκδοχή , και οι δύο γιορτές τελούνταν στην Ελευσίνα αλλά τα μεν Μυστήρια ήταν η καθαρά θρησκευτική τελετή στην οποία έπαιρναν μέρος μόνο οι μύστες, ενώ τα δε Ελευσίνια ήταν αγώνες προς τιμήν της Δήμητρας κι ονομάστηκαν έτσι επειδή τελούνταν στην Ελευσίνα. Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν ότι και στα μικρά τελούνταν Ιερές μυητικές  τελετουργίες προς τιμή της Θεάς Περσεφόνης (Κόρης) και ήταν  εισαγωγικές και προπαρασκευαστικές για τα Μεγάλα Μυστήρια.  

  Οι μυούμενοι θυσίαζαν δέλφακα (χοιρίδιο) και με τα νερά του ποταμού  (Ιλισσός) καθαρίζονταν από τα μιάσματα με τη βοήθεια ειδικού ιερέα  που λεγόταν "Υδρανός". Ακολουθούσε μέγας όρκος τους μπροστά στον όσιο Ευμολπίδη "Ιεροφάντη" της Ελευσινίας Δήμητρος καικατήχησή τους από τον τελευταίο, αναγκαία για την προπαρασκευή των μυστών για τα μετά από πέντε ενιαυτούς λεγάμενα Μεγάλα Ελευσίνια (Εποπτεία). Στο τέλος, οι μυούμενοι ενθρονίζονταν και οι ιερείς χόρευαν τελετουργικά γύρω απ' αυτούς ως σημείο αποδοχής στον κύκλο της πρώτης μύησης.                                      

 Από τις δεκαπέντε έως τις είκοσι δύο του μήνα Βοηδρομιώνα τελούνταν ανά πενταετία στην Ελευσίνα τα Μεγάλα Μυστήρια που κατέληγαν σε επιφάνεια της Θεάς Περσεφόνης και μύηση των μυστών στο "υπέρτατο μυστικό της ζωής". Η πρώτη ημέρα της μύησης λεγόταν "Αγυρμός", δηλαδή συγκέντρωση και περνούσε με την προσέλευση
των υποψηφίων μυστών στο Ιερό της Ελευσίνας.

  Η δεύτερη ημέρα λεγόταν "Άλαδαι Μύσται" και περνούσε με πομπή προς τη θάλασσα και καθαρμούς στα νερά της. Την τρίτη ημέρα καθιερωνόταν απόλυτη νηστεία κι άρχιζε η χορήγηση του περίφημου ποτού "Κυκεών".

  Η νηστεία σταματούσε το ίδιο βράδυ με λίγα "ιερά τρόφιμα" που δίνονταν στους μυούμενους μέσα από μια "Μυστική Κύστη". Την τέταρτη ημέρα προσφέρονταν θυσίες στις θεότητες της Ελευσίνας και χορεύονταν ιερατικοί κυκλικοί χοροί.

  Την πέμπτη ημέρα "Λαμπαδηφορία" οι  μυούμενοι με πυρσό στο χέρι σχημάτιζαν ανά δύο σιωπηλή πομπή με επικεφαλής τον "Δαδούχο" ιερέα κι έμπαιναν στο Ναό της Θεάς Δήμητρας.

  Η έκτη ημέρα λεγόταν "Ίακχος” και ήταν αφιερωμένη σε λατρευτικές πράξεις προς τιμή  του θεοπαίδα Ιάκχου με περιφορά του αγάλματος του (στεφανωμένου με μυρσίνη σε ένδειξη πένθους) και των ιερών του αντικειμένων (Λικμός, Κάλαθος, Φαλλός) από τον Κεραμεικό στην Ελευσίνα μέσω της "Ιεράς Οδού".

  Η νύχτα προς την έβδομη ημέρα λεγόταν "Ιερά Νύξ" και εγκαινίαζε τη Μεγάλη Μύηση που ολοκληρωνόταν την ένατη ημέρα με την τελική Ιεροφάνεια και τη Θεαματική επιφάνεια της Θεάς Περσεφόνης που ανερχόταν από τον Άδη. Επίσης τα σύμβολα που αναφέρονται ότι χρησιμοποιούσαν στα μυστήρια αυτά είναι τα εξής :Η σφαίρα , το στάχυ και η χλόη , το φίδι , η άκανθος , ο υάκινθος , το σπειρωτό φίδι το κουκουνάρι , το αυγό και Κλάδος Πίτυος .             

  Στα Ελευσίνια γύρω 176 μ.Χ μυήθηκε και ο Μ, Αυρήλιος ενώ στα Μυστήρια αυτά δεν γίνονταν δεκτοί ανθρωποκτόνοι, ιερόσυλοι, εναγείς, μάγοι και άθεοι (στους τελευταίους κατατάσσονταν την ύστερη αρχαιότητα οι Επικούριοι και οι Χριστιανοί). Τα Μυστήρια έπαψαν να τελούνται το 395 μ.Χ με την πλήρη καταστροφή και πυρπόληση των Ιερών από τον Γότθο χριστιανό Αλάριχο και τη μαρτυρική θανάτωση
σύσσωμου του ιερατείου πάνω στην πυρά.

 

 ΤΑ ΟΡΦΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ                                     

     Ο Ορφέας στάθηκε το έμψυχο πνεύμα της ιερής Ελλάδας , αυτός που αφύπνισε τη θεία ψυχή. Η επτάχορδη λύρα του αγκαλιάζει το σύμπαν. Κάθε χορδή της αντιστοιχεί σ’ ένα ρυθμό της ανθρώπινης ψυχής .περιέχει το νόμο μιας επιστήμης και μιας τέχνης.

 Η θεουργική και διονυσιακή ώθηση, που κατόρθωσε να μεταδώσει στην Ελλάδα ο Ορφέας, μεταφέρθηκε μέσα απ' αυτήν σε όλη την Ευρώπη. Εμφανίστηκε στη Θράκη ήταν βασιλικής καταγωγής και με τη μελωδική φωνή του ασκούσε παράδοξη έλξη. Ξαφνικά ο νέος αυτός εξαφανίστηκε. Έλεγαν ότι πέθανε, ότι κατέβηκε στον Άδη.

Είχε φύγει για την Αίγυπτο όπου μυήθηκε και ξαναγύρισε μετά από πολλά χρόνια με ένα όνομα μύησης που πήρε από τους δασκάλους του.

Τώρα ονομαζόταν Ορφέας ή Αρφα που σημαίνει "Εκείνος που γιατρεύει με το φως".                                                              

  Οι ιερείς της Ροδόπης υποδέχτηκαν τον μύστη της Αιγύπτου σαν  σωτήρα.

Σε λίγο η επίδρασή του θα εισχωρήσει σε όλα τα ιερά της  Ελλάδας.

Αυτός καθιέρωσε τη βασιλεία του Δία στη Θράκη και του  Απόλλωνα στους Δελφούς, που έβαλε τις βάσεις του Αμφικτιονικού Συνεδρίου, το οποίο υπήρξε η κοινοτική ενότητα της Ελλάδας.

Τέλος με τη δημιουργία των Μυστηρίων διαμόρφωσε τη θρησκευτική ψυχή της πατρίδας του. Στην κορυφή της της μύησης συγχώνευσε τη θρησκεία του Δία με τη θρησκεία του Διονύσου, σε μια παγκόσμια σκέψη.

Οι μύστες ασπάζονταν από τα διδάγματα του το αγνό φως των υπέρτατων αληθειών. 

Και αυτό  το ίδιο φως έφθανε ως τον λαό κάπως μετριασμένο, όχι όμως και λιγότερο ευεργετικό, κάτω από το πέπλο της ποίησης και των μαγευτικών γιορτών.

Κατ' αυτό τον τρόπο έγινε ο αρχιερέας της Θράκης, μέγας ιερέας του Ολυμπίου Δία, και για τους μύστες, αυτός που αποκάλυπτε τον Ουράνιο Διόνυσο.

Ο μύθος της Ευριδίκης έχει μεγάλο ενδιαφέρον, αλλά όχι σαν ιστορία αγάπης.

Είναι ένα θεολογικό κομμάτι που οικειοποιήθηκε στην αρχή ο Διόνυσος. Η Σεμέλη, η πρασινισμένη γη, προβάλλει από κάτω, χρόνο με το χρόνο μαζί της έρχεται κι ο Διόνυσος ,ενώ εξαιτίας κάποιου αισθήματος ιπποτισμού οι άντρες είπαν ότι πηγαίνει για τη φέρει. Ο ρόλος του Διόνυσου περνά στον Ορφέα.

Πάντως το πάντρεμα μεταξύ του Διονύσου Ζαγρέα και του Ορφισμού δεν ήταν καθόλου εύκολο. Ο Ορφέας ως ιερέας του Διονύσου σφετερίστηκε την ανάστασή και το θάνατό του απ' όπου ξεπήδησε η όμορφη ιστορία αγάπης. Εύκολα προστέθηκε ένα στοιχείο-ταμπού, κοινό σε πολλές πρωτόγονες ιστορίες. Χθόνιες τελετές συχνά επικαλούνταν εμπεριέχοντας την ιδέα "να μην στραφεί κάποιος πίσω" (αμεταστραπί). Στα Ορφικά Μυστήρια υπήρχαν διάφορες τελετουργίες εξαγνισμού, οι διάφορες αποχές όπως η απαγόρευση της κρεοφαγίας.

Ο Ορφισμός επηρέασε και τον Πυθαγόρα που έγινε ζηλωτής του τρόπου έκφρασης του Ορφέα. Στα χρόνια δε του Πεισίστρατου ήταν πολύ δύσκολο να ξεχωρίσουν τα γνήσια Ορφικά από τα Πυθαγόρεια. Όσοι μυούνταν στα Ορφικά Μυστήρια τηρούσαν με θρησκευτική ευλάβεια μυστικές διατάξεις , οι οποίες είχαν μεγάλης ομοιότητα με τις Πυθαγορικές αρχές. Αποτελούνταν από 9 βαθμούς και διαιρούνταν σε 3 κατηγορίες.

Σε αυτά που αφορούσαν τη διαμόρφωση του ανθρώπου κι έδειχναν την προέλευσή του, σε αυτά που δίδασκαν τις δυνάμεις της φύσης, τις ποικιλίες των οργάνων των διαφόρων μορφών και μεγάλα και ιερά στα οποία δεν έπρεπε να αναφέρουν ούτε λέξη για την ύπαρξή τους.

Στην πρώτη ομάδα μυούνταν άντρες και γυναίκες και υποβάλλονταν σε πενταετή σιγή. Στη δεύτερη μυούνταν μόνο εξαγνισμένοι στο σώμα και στο νου και καθαροί από ανομήματα. Στην τρίτη μυούνταν μόνο φωτισμένοι και εμπνευσμένοι νέοι και αγνές κοπέλες με ψυχικό κάλλος.                                                                                      

Οι Ορφικοί Ύμνοι , μύθοι και εξορκισμοί αν και γραμμένοι σε διαφορετικές εποχές από διαφορετικούς συγγραφείς .(μολονότι το όνομα του Ορφέα αρκετές φορές δεν αναφέρεται πουθενά) εκφράζουν θέματα που εντάσσονται στα πλαίσια του Ορφισμού, μιας ονομασίας που έφτασε να είναι θρησκευτική τάση αν και μερικοί μελετητές τον
θεωρούν ως θρησκεία που είχε εισαχθεί από άλλες χώρες, ενώ άλλοι ως αίρεση και άλλοι ως ρεύμα ελληνικής προέλευσης με ξένες επιδράσεις (όπως η αντίληψη της Ορφικής Κοσμογονίας με το Κοσμικό Αυγό και η αθανασία της Ψυχής με την αντίληψη του Ορφικού Τροχού ή του Κύκλου του ακατάπαυστου εξαγνισμού.

 

ΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ    

 

Η γη είναι ζωντανή και κάθε χρόνο γεννά καρπούς με τους οποίους τρέφονται τα ζώα και ο άνθρωπος. Κάθε μορφή ζωής στηρίζεται στους καρπούς που γεννά η γη.

 Ήταν μια ανακάλυψη, μία επαναστατική σκέψη που επηρέασε τις κατοπινές σκέψεις του ανθρώπου στη δημιουργία των διαφόρων πολιτισμών που θα αναπτύξει.

Η ΓΗ γεννά. Αλλά για να γεννήσει έπρεπε να έχει επαφή με κάποιο αρσενικό.

Στην Πελασγική Κρήτη το κύριο μέρος της λατρείας ήταν εστιασμένο στη Μεγάλη Μητέρα, τη Ρέα-Γη σε ύστερους χρόνους, που συμβόλιζε την ανανεωτική παραγωγική φροντίδα της φύσης.

Η Θεά Μητέρα είναι η χθόνια θεά με τα φίδια , η πότνια Θηρών με λιοντάρια και αγρίμια κ.λ.π . Μαζί της λατρεύεται ο δυνατός γονιμοποιός θεός (φαίνεται στη μορφή
του ταύρου) και το νεαρό ζευγάρι του αγοριού και της κόρης που πεθαίνουν ή χάνονται το φθινόπωρο και ξαναγυρίζουν την άνοιξη στο φως και τη ζωή φανερώνοντας την περιοδική μορφή της φύσης .      

Αρκετοί υποστηρίζουν ότι τα Κρητικά Μυστήρια διακρίνονται σε δύο κατηγορίες:

Α) Στα μυστήρια της Μεγάλης Μητέρας Ρέας-Γης                   

Β) Στα μυστήρια του Κρηταγενή Ιδαίου Δία.                                                           

Πιθανολογείται ότι τα Μυστήρια της Μεγάλης Μητέρας ήταν διαχωρισμένα σε Μικρά και σε Μεγάλα.

Στα Μικρά ήταν αφιερωμένα στη Θεά Μητέρα Ρέα, που τη διαδέχεται στη λατρεία η Θεά Δίκτυννα Δήμητρα και η κόρη της Δικτυναία Βριτόμαρτυ-Άρτεμη ή η ίδια μορφή της Θεάς Ειλειθυίας, Ελευθώς ή Ελευσίας και όπου έπρεπε να γίνει προπαρασκευή των γυναικών που θα μυηθούν σ' αυτά να γίνουν αγνές και καθαρές τόσο ψυχικά όσο και
σωματικά για να μπορέσουν να προχωρήσουν στα Μεγάλα Μυστήρια.

Επίσης έτσι φανερώνεται γιατί είχαν χωριστά το Ιερό Σπήλαιο της Ειλειθυίας η οποία ήταν θεά της αναπαραγωγής και του τοκετού σε σχέση με τη θεά Βριτόμαρτυ  δηλαδή τη γλυκιά παρθένο ή την  Άρτεμη. Σε αυτά τα μυστήρια | διδάσκονταν οι παραδόσεις των Θεών και ηρώων καθώς και οι συμβολισμοί της Μεγάλης Μητέρας καθώς και οι δυνάμεις και ιδιότητές της στα τέσσερα γνωστά στοιχεία (γη- όφις, νερό- ιχθύς, αέρα-περιστέρα, φωτιά- λέων).

Μυούνταν επίσης στην κατασκευή του συμβολικού μίτου της Αριάδνης (από εδώ πιθανόν να παράγεται το όνομα Μίτρα που δήλωνε την Αφροδίτη συμβολίζοντας επίσης το υφάδι  ως νήμα της ζωής ή και την  παρθενική ζώνη.

Στα Μεγάλα Μυστήρια υπήρχαν  βαθμοί μυστικών τελετουργιών προς τη θεά των Όφεων που συμβόλιζε τη μεγάλη θεά . Πριν όμως απ' αυτά ξεκινούσαν λιτανείες, λατρευτικές προσφορές που προσφέρονταν στο Ιερό Δένδρο, αλλά και στη στήλη του Διπλού Πέλεκυ που βρισκόταν στο κέντρο Ιερού ή Σπηλαίου δείχνοντας έτσι την ιερότητα του χώρου.

Το Ιερό Δένδρο ως σύμβολο από την άλλη συμβόλιζε την μητέρα που προσφέρει τον καρπό της ζωής. Η εκρίζωσή του γινόταν στο τέλος της σοδειάς του χρόνου και ακολουθούσαν επικλήσεις και άσματα για την αναβλάστησή του αποβλέποντας στη διαιώνισή του.

Η Ρέα , κόρη του Ουρανού και της Γης , σύζυγος του Κρόνου και  μητέρα του Δία, λατρευόταν κάτω από το Ιερό Δένδρο στις ψηλές  κορυφές των βουνών όπως και στα Ιερά Σπήλαια. Είχε επίσης και  επίθετο Αμμάς Πελασγικής προελεύσεως που σήμαινε τη μητέρα κάτι που αναγραμματισμένο υπάρχει και σήμερα με τη λέξη "μαμά".

Σύμφωνα με το μύθο , όταν ήρθε η ώρα να γεννήσει η Ρέα το μελλοντικό πατέρα των θεών , το Δία ήρθε κι έκρυψε το παιδί σε ένα σπήλαιο (του όρους Αιγαίου ή στο βουνό Δίκτη ή στο βουνό Ίδη) για να μην το καταβροχθίσει ο σύζυγός της ο Κρόνος.

Όταν άρχισαν οι πόνοι του τοκετού , στηρίχτηκε με τα χέρια στο έδαφος. Αμέσως το βουνό έβγαλε με μιας τόσα πνεύματα ή θεούς, όσα ήταν τα δάκτυλα της ετοιμογέννητης. Τα όντα αυτά διευκόλυναν τη γέννα της θεάς και ονομάζονται Ιδαίοι Δάκτυλοι, από το βουνό Ίδη και τα δάκτυλα της Ρέας , αλλά και κατά μία άλλη εκδοχή ονομάζονται επίσης Κουρήτες και Κορύβαντες διότι το όνομα των πρώτων σημαίνει νέοι και γιατί οι δεύτεροι ήταν ήδη συνοδοί της Ρέας. Αυτοί σύμφωνα με το μύθο ήταν οπλισμένοι με ξίφος και ασπίδα και χόρευαν έναν πολεμικό χορό γύρω από το νεογέννητο παιδί της Ρέας. Με τα όπλα τους έκαναν τόσο θόρυβο σκεπάζοντας τα κλάματα του παιδιού έτσι
ώστε να μην το ακούσει ο Κρόνος. Για τα Μυστήρια του Κρηταγενή Δία έχουμε κάποια στοιχεία που μας δίνει ο Θαλήτας από τη Γόρτυνα Κρήτης (διάσημος μύστης που έζησε τον Θ' π.Χ αιώνα) αναφέροντας ότι οι μυούμενοι στα μυστήρια αυτά διδάσκονταν την Ιατρική , την καθαρτική, την μουσική, την ορχηστρική και τη μουσική τέχνη.

Στα μυστήρια αυτά έπαιρναν μέρος οι Κουρήτες (τα μυστήρια αυτά ονομάζονταν και Κορυβαντικά), ιερείς που διακρίνονταν για τη σοφία  τους. Υπήρχαν κι εδώ βαθμοί μυήσεων και γινόταν προπαρασκευές με συμβολικούς καθαρμούς.                                     Έπειτα ακολουθούσαν δοκιμασίες αξιότητας όπως τα ταυροκαθάψια που μετέπειτα έγινε δημοφιλές και στις τοπικές γιορτές. Μέρος επίσης της τελετής ήταν και η πυρρίχη, ο ένοπλος χορός.

Τον μυούμενο τον οδηγούσαν μέσα σε ένα σπήλαιο όπου έμενε έγκλειστος για ένα διάστημα 27 ημερών.

Αναφέρεται επίσης ότι την εποχή του Πυθαγόρα του Σάμιου τα κρητικά μυστήρια ονομάζονταν "Μυστήρια του Μόργου" διότι ο Μόργος ήταν ένας από τους Ιδαίους Δακτύλους .                                                                                                                   

Ο Πορφύριος αναφέρει ότι όταν ο Πυθαγόρας πήγε στην Κρήτη για να  μυηθεί έκανε καθαρμούς στην παραλία της Κρήτης , νηστεύοντας 9 ημέρες κι έπειτα πήγε στο Ιδαίο Άντρο όπου γίνονταν η μύηση.

Λέγεται επίσης ότι ο Πυθαγόρας διδάχθηκε από τους Ιδαίους Δακτύλους ότι ο Ζευς δεν είχε ακόμη θεοποιηθεί κι ότι ήταν θνητός εφόσον μέσα στο Ιδαίο Άντρο υπήρχε ο τάφος του. Γι' αυτό το λόγο ξέσπασαν διαμάχες στην Ελλάδα όπου π.χ ο ποιητής Καλλίμαχος κατάκρινε τον Πυθαγόρα για ασέβεια , παρουσιάζοντας τον Δία ως θνητό.

Ο Πλάτων μας πληροφορεί ότι οι Κορύβαντες έκαναν την τελετή ενθρόνισης σε όποιον μυούσαν στα Μυστήρια.

Το γενικό συμπέρασμα πάντως των μυητικών τελετών είναι ο πλασματικός "θάνατος" και η "αναβίωση" του μύστη που αφήνει την  παλιά του κατάσταση κι ανασταίνεται σε μια υψηλότερη σφαίρα.

 

ΤΑ ΚΑΒΕΙΡΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

    Τα Καβείρια Μυστήρια πιθανολογείται να ήταν πελασγικής, Φρυγικής ή Φοινικικής προέλευσης . Αν και η λατρεία τους ήταν σχεδόν εξαπλωμένη σε όλη την Ελλάδα όπως και στην Μικρά Ασία έχουμε τα λιγότερα στοιχεία γι' αυτά τα Μυστήρια

Κατά τον Ηρόδοτο οι Πελασγοί ίδρυσαν τα Καβείρια. Ο ίδιος όπως και ο βασιλιάς της Σπάρτης Λύσανδρος είχαν μυηθεί στα μυστήρια της Σαμοθράκης.                                                                    

Ο Στησίμβροτος από τη Θάσο, τον οποίο αναφέρει και ο Στράβων υποστήριζε ότι οι Κάβειροι προέρχονταν από το βουνό Κάβειρο της Φρυγίας όπου επίσης υπάρχει και πόλη Καβείρια και Κάβειρα στον Πόντο.

Επίσης άλλοι υποστηρίζουν ότι οι δαίμονες αυτοί ήρθαν από την Φοινίκη (απ' όπου είχε έρθει κατά μία εκδοχή ο Κάδμος).

Τέλος άλλοι λένε ότι οι Κάβειροι είναι θεότητες που έρχονται από την Αίγυπτο με τον Κάδμο που έζησε στη Μέμφιδα κι ύστερα στην Τύρο της Φοινίκης.

Το καβίρ στις σημιτικές γλώσσες σημαίνει μεγάλος, στην αραβική γράφεται Kebir ενώ στα σανσκριτικά το Kawiras σημαίνει επίσης μεγάλος.

Από την άλλη πλευρά όμως κάποιοι υποστηρίζουν ότι αυτό το όνομα είναι ελληνικό και φαίνεται από το ρήμα καίω (καίειν - KaFeipoi) εφόσον και οι Κάβειροι έχουν σχέση μα τη φωτιά εφόσον  ήταν παιδιά του Ήφαιστου.                                              

Κατά τον Ηρόδοτο που επισκέφθηκε την Αίγυπτο ο μεγάλος θεός της  Μέμφιδας ήταν ο Φθά ή Πτά που αποδίδεται στα ελληνικά με το όνομα Ήφαιστος.

Στην ελληνική μυθολογία οι Κάβειροι αλλά και οι θηλυκές Καβειρίδες είναι παιδιά του Ηφαίστου και της Καβειρώς. Σε μία άλλη παραλλαγή του μύθου ο Ήφαιστος και η Καβειρώ απέκτησαν τον Κάδμιλο και παιδιά του είναι οι Κάβειροι και οι Καβειρίδες .                                                                                                                   

Οι Κάβειροι είναι στην ουσία δαίμονες της γονιμικής μαγείας κάτι που προσδιορίζεται με τα όρθια αιδοία που αναπαριστάνονται. Τον ίδιο  ρόλο άλλωστε έχουν οι Σάτυροι και οι Σιληνοί στα Διονυσιακά  Μυστήρια.

Αναφορές του Ομήρου τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια μας δείχνουν ότι ο Αγαμέμνονας και ο Οδυσσέας, ανήκαν στον κύκλο των μυημένων αυτών των μυστηρίων.

Ο Φίλιππος ο Β' γνώρισε την μελλοντική του γυναίκα την Ολυμπιάδα  (μητέρα του Αλέξανδρου) ενώ ήταν ιέρεια στα Μυστήρια της Σαμοθράκης, όταν αυτός πήγε να μυηθεί.                                                                                                                   

Η διαφορά από τα άλλα μεγάλα τοπικά κέντρα Μυστηρίων της Ελλάδος ήταν η μεγάλη εμβέλεια που είχαν αλλά και το ότι σ’ αυτά μπορούσαν να συμμετέχουν άνθρωποι χωρίς διάκριση φυλής, κοινωνικής τάξης και  φύλου.                                                            

 Και αυτά τα Μυστήρια αποτελούνταν από διάφορους βαθμούς μύησης και διαιρούνταν σε Μικρά και Μεγάλα Μυστήρια. Έχουμε κι εδώ τη λατρεία της Μεγάλης Θεάς που συσχετιζόταν με ιερούς βράχους πάνω στους οποίους γίνονταν προσφορές ή θυσίες.

Το όνομα της μεγάλης θεάς ήταν Αξίερος Αργότερα οι Έλληνες την ταύτισαν με τη Δήμητρα. Την έλεγαν Οδηγήτρια (Αλέκ σημαίνει προστάτης σχέση με το φως, όπως την ίδια Αλέξανδρου).

Ο αντίστοιχος αρσενικός θεός ήταν ο Κάδμιλος που αργότερα κι αυτός ταυτίστηκε με τον Ερμή. Ο Κάδμιλος σε μία στήλη κρατά το κηρύκειο όπου μέσα υπάρχουν δύο μεγάλα φίδια που συμβόλιζαν τα δύο κοσμικά πνεύματα τους Κάβειρους που τους αναπαριστούσαν σαν δύο δίδυμους αδελφούς , ιθυφαλλικούς και γυμνούς .

Οι Έλληνες τους ταύτισαν με τους Διόσκουρους, τους Δίδυμους γιους του Δία τον
Κάστορα και τον Πολυδεύκη.

Οι δύο πρώτες θεότητες είχαν κυρίως χθόνιο και υπόγειο χαρακτήρα .

Η μία είναι ο θεός του κάτω κόσμου και η άλλη η σύζυγός του που οι Έλληνες αργότερα ταύτισαν με τον Άδη και την Περσεφόνη. Στην προελληνική γλώσσα λέγονται Αξιόκερσος και Αξιόκερσα.                     

Οι χαρακτήρες όμως των Κάβειρων αλλά και ο αριθμός τους είναι διαφορετικοί από τόπο σε τόπο.                                                                                                                   

( Π.χ στη Λήμνο και στη Μακεδονία λατρευόταν μία τριάδα , ενώ στη Θήβα ένα ζευγάρι αρσενικών θεών , ο Κάβειρος κι ο Παις ). Τα  ονόματά τους όμως οι πιστοί δεν τα πρόφεραν, αλλά απλώς τους ονόμαζαν "Άνακτες", όπως στην Ελευσίνα οι "Θεοί" . Το δε πρόθεμα "άξιος" σήμαινε "άγιος". 

Η μεγαλύτερη εξάπλωση αυτών των Μυστηρίων άρχισε τον 3ο π.Χ αι. όπου ευνοήθηκαν από την Μακεδονική πολιτική. Στην Όλυνθο της Χαλκιδικής βρέθηκε επιγραφή που συντελεί στο γεγονός ότι εκεί υπήρχε ναός των Κάβειρων.

Επίσης νομίσματα της Θεσσαλονίκης έφεραν την επιγραφή ΚΑΒΕΙΡΟΣ, ενώ άλλα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΚΑΒΕΙΡΟΙ. Επίσης στη Θεσσαλονίκη γίνονταν γιορτές και αγώνες με τα ονόματα Καβείρια Πύθια και Καβείρια επινίκια.

Η συμμετοχή στα μυστήρια δεν ήταν αναγκαστική για όσους πήγαιναν στο ιερό των Μεγάλων Θεών, όπως συνέβαινε στην Ελευσίνα. Το ιερό ήταν ανοιχτό στον καθένα για τη λατρεία των θεών σε όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις.

   Ο Θέωνας ο Σμυρναίος συγγραφέας του 2ου μ.Χ αι. υποστηρίζει πως η μύηση στα Καβείρια αποτελούνταν από πέντε μέρη που είναι τα εξής:

Καθαρμός.                                                                                                 

Παράδοση της τελετής,     

Εποπτεία                           

Ανάδεση στεφάνων 

Τελειοποίηση και ευδαιμονία.

Η λειτουργία των Καβειρίων άρχιζε με την δοκιμασία της προηγούμενης διαγωγής τους. Η εξομολόγηση ήταν υποχρεωτική καθαρίζοντας ψυχικά τους υποψήφιους.

Κατά τη μύηση έβαζαν τον υποψήφιο πάνω σε θρόνο γι' αυτό και η μύηση ονομαζόταν
θρονισμός.

Στο κεφάλι του μυούμενου έβαζαν στεφάνι ελιάς και γύρω από την κοιλιά μία κόκκινη λωρίδα που θα τον προφύλαγε από κάθε κίνδυνο.

Μετά ακολουθούσε ο ιερός χορός, όπου οι μυημένοι χόρευαν γύρω του. Στο ιερατείο των Καβειρίων υπήρχαν οι εξής: Ο Κόης ή Κοίης που ήταν ο εξομολογητής ιερέας, οι Ανακτοτελεστές που αποφάσιζαν ποιοι απ' αυτούς που προσέρχονταν ήταν άξιοι να μυηθούν και η Λουτροφόρος που ήταν ιέρεια που ήταν υπεύθυνη για τους καθαρμούς
των υποψηφίων. 

Οι μυήσεις γίνονταν σε ορισμένη εποχή του χρόνου και διαρκούσαν 9 ημέρες.

Σ' αυτή τη χρονική διάρκεια έσβηναν όλα τα  φώτα στο νησί και πένθος απλωνόταν σε όλο το νησί. Νηστεία και  θρήνος ήταν οι εκδηλώσεις του πένθους μέχρι να έρθει το καινούριο  φως από το ιερό νησί της Δήλου.

 Το φως το έφερναν με πλοίο. Αν το πλοίο έρχονταν νωρίτερα περιφερόταν ανοιχτά του νησιού. Όταν έφτανε η στιγμή το πλοίο έμπαινε στο λιμάνι , οι άνθρωποι έπαιρναν το φως πιστεύοντας ότι έτσι καθαρμένοι από κάθε κακό έμπαιναν σε καινούρια ζωή,
αναγεννιόντουσαν κάνοντας μια νέα αρχή .

Στη συμβολική τέλεση των μυστηρίων έχουμε την θυσία και ανάσταση του Καδμίλου ο οποίος αργότερα νυμφεύεται τη χαμένη Κόρη.
Αναστημένος πια ο Καδμίλος τελεί τον ιερό γάμο που είναι και το μεγάλο μυστήριο. Σε ετρουσκικά αγγεία τη θυσία του Καδμίλου την κάνουν αδέλφια του οι Κάβειροι και στην ανάσταση που την κάνει ο Ερμής παρευρίσκονται μόνο τα αδέλφια του.

Στα Καβείρια θάβεται το αρσενικό όπως σε όλα τα μυστήρια της Μέσης Ανατολής ενώ στην Ελευσίνα θάβεται η Περσεφόνη.

Στα Καβείρια ο θνήσκων θεός είναι αρσενικός που συμβολίζει τον σπόρο και ανασταίνεται για να δώσει νέα ζωή κάτι που επικράτησε και στη χριστιανική θρησκεία.

Γενικώς τα Καβείρια Μυστήρια στην λειτουργία τους είχαν τον θεμελιώδη σκοπό στο να επιδιώκουν την ηθικοποίηση των ανθρώπων όπως το αναφέρει και ο Διόδωρος Σικελιώτης λέγοντας "..οι μυούμενοι γίνονταν ευσεβέστεροι, δικαιότεροι και κατά πάντων καλλίτεροι".

Επίσης σε αυτά γίνονταν και διδασκαλίες για τη γέννηση του κόσμου και του ανθρώπου.                                                                                                                   

Δηλαδή πέρα από τη λατρεία τους και τη θρησκευτική τους υπόσταση  είχαν και τον χαρακτήρα της κοινωνικής αρετής όπως άλλωστε όλα τα μυστήρια (είτε ήταν μικρά ή τοπικά είτε ήταν μεγάλα) της αρχαίας Ελλάδας.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΟΜΗ 

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ            

ΜΕΛΕΤΗ ΕΠΙ ΤΩΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΝΤΕΙΩΝ (ΛΕΦΑΚΗ ΔΟΜΙΝΟΥ)     

ΕΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΙΕΡΟΠΡΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ (ΒΛ. ΡΑΣΙΑΣ) 

ΤΑ ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ (Γ.ΣΙΕΤΤΟΣ) 

ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ (Γ.ΣΙΕΤΤΟΣ)                                         

ΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ (Γ.ΣΙΕΤΤΟΣ)

ΤΑ ΚΑΒΕΙΡΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ( Γ. ΣΙΕΤΤΟΣ)

ΤΑ ΚΑΒΕΙΡΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ (Π. ΡΟΔΑΚΗΣ)

ΟΡΦΕΥΣ Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΥΣΤΗΣ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΣ (Π. ΦΡΑΓΚΕΛΛΗΣ)
ΟΡΦΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (JANE ELLEN HARRISON) 

Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΩΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΩΝ Α' ΤΟΜΟΣ (ΣΤ. ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ - Μ.ΔΑΝΕΖΗΣ)