ΥΠΑΤΙΑ ΘΕΩΝΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

 

ΥΠΑΤΙΑ ΘΕΩΝΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Γεια σας φίλες και φίλοι.

Η γυναίκα θρύλος, η πανέμορφη παρθένα, το ποιο σοφό γόνιμο γυναικείο μυαλό της αρχαιότητας, η γυναίκα μαθηματικός, η γυναίκα αστρονόμος, η γυναίκα εκπρόσωπος της αρετής, η γυναίκα δάσκαλος και φιλόσοφος, η έσχατη διευθύντρια της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης, και τέλος η γυναίκα μεγαλομάρτυρας της επιστήμης και των γραμμάτων αυτή είναι η Υπατία.

Η Υπατία του Θέωνος απετέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς ποιητές ιστορικούς και θεατρικούς συγγραφείς στην Ευρώπη από τον 17° αιώνα έως σήμερα . Στον χρόνο που πέρασε μια ένδειξη ότι ο θρύλος της έχει συνέχεια είναι ότι με τον τίτλο ΑΓΟΡΑ έγινε μια κινηματογραφική παρουσία της ζωής της που δεν είχε όμως σημαντική επιτυχία γιατί δεν απέδωσε την ιστορική πραγματικότητα.

Λίγες είναι οι πηγές έχουμε για την Υπατία.

Γι’ αυτά τα ιστορικά γεγονότα βρήκαν το θάρρος λίγοι συγγραφείς να γράψουν και να τα κάνουν γνωστά.

Σημαντικά στοιχεία για την ζωή της Υπατίας μας δίνει ο μαθητής της ο Επίσκοπος Πενταπόλεως Συνέσιος ο Κυρηναίος, ο οποίος έγραψε 156 επιστολές από τις οποίες λίγες έχουν διασωθεί. Πρέπει να σπούδασε κοντά της μεταξύ των ετών 390-393.

Στοιχεία επίσης για την Υπατία έχουμε από τον Φιλοστόργιο, τον Ησύχιο, τον Δαμάσκιο, τον Σωκράτη τον Σχολαστικό και τον Νικηφόρο Κάλλιστο, από τον Σουίδα και τον επίσκοπο απολογητή Ιωάννη Νικίου κατά τον 7ο αιώνα, του οποίου τα κείμενα είναι εχθρικά προς αυτήν.

Για δεκαπέντε αιώνες η Υπατία θεωρείται ότι ήταν η μόνη γυναίκα επιστήμονας στην ιστορία. Μετά την Υπατία σαν σημαντική γυναικεία παρουσία στην επιστήμη αναγνωρίζεται η Μαρί Κιουρί.

 Η ΖΩΗ ΤΗΣ ΥΠΑΤΙΑΣ

Στην εποχή της η Υπατία ήταν ότι ποιο μεγάλο και ποιο ωραίο διέθετε ο
Ελληνικός πολιτισμός.

Ήταν η μοναχοκόρη του μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνα.

Ο Θέων γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, γύρω στα 300 με 340 μχ και ήταν
πολύ μορφωμένος άνθρωπος, λόγιος μαθηματικός και αστρονόμος.

 Ήταν μέλος του Αλεξανδρινού Μουσείου.

Δημοσίευσε μαζί με τον μαθηματικό Πάπο τα Στοιχεία του Ευκλείδη και
σχολίασε την Αλμαγέστη δηλαδή την «Μεγίστη σύνταξη της αστρονομίας»
του Πτολεμαίου.

Η Υπατία γεννήθηκε γύρω στο 370 μ.χ. και έφτασε στο απόγειο της ακμής της
κατά το 405 με 410.

Αν και οι πηγές εξυμνούν τις μαθηματικές ικανότητες της, η Υπατία δεν
ενδιαφέρθηκε αποκλειστικά για τα μαθηματικά αλλά απέδωσε μεγάλο
ενδιαφέρον γενικά και για την αστρονομία και για την φιλοσοφία. Και αυτό
υποδεικνύει την ικανότητα της Υπατίας ως λογίας.

Την εποχή εκείνη επικρατούσαν δύο μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα η
Επικούρεια και η Στωϊκή φιλοσοφία.

Όλες όμως οι πηγές αναφέρουν την Υπατία ως πλατωνική. Υποστηρίζουν ότι
δίδασκε Πλάτωνα, Αριστοτέλη και Πλωτίνο οι οποίοι συνδέονται με τον
Νεοπλατωνισμό.

Πολλά και σημαντικά πρόσωπα παρακολουθούσαν τις διαλέξεις της.

Το σημαντικότερο όμως πρόσωπο που παρακολουθούσε τις δημόσιες διαλέξεις της και την επισκεπτόταν τακτικά και ζητούσε την γνώμη της ήταν ο Ορέστης, ο Αυτοκρατορικός Έπαρχος στην Αλεξάνδρεια και πολιτικός κυβερνήτης της Αιγύπτου κατά τα έτη 412- 415.

Σημαντικά ακόμα πρόσωπα του περίγυρού της ήταν ο Σιμπλίκιος, στρατιωτικός διοικητής της ανατολής καθώς και ο Ηλιόδωρος ο κυβερνήτης της Πενταπόλεως.

Ο Σωκράτης του οποίου η Εκκλησιαστική ιστορία είναι η πλέον αξιόπιστη πηγή που επιβεβαιώνει την θέση της Υπατίας στην Αλεξάνδρεια, γράφει:
«Χάρη στην αρχοντική ειλικρίνεια που την διέκρινε λόγω της καλλιέργειάς της, διατηρούσε εξαιρετικές σχέσεις με τους σημαντικότερους ανθρώπους της πόλης οι οποίοι την εκτιμούσαν βαθύτατα και την θαύμαζαν για την σωφροσύνη της».

Κινούμενη μεταξύ των ανωτέρων κυβερνητικών κύκλων , περιβαλλόμενη τόσο από αυτοκρατορικούς και τοπικούς αξιωματούχους όσο και από εύπορούς ευγενείς και σημαντικούς μαθητές, μετείχε στις υποθέσεις της πόλης και επηρέαζε την πολιτική και κοινωνική ζωή της Αλεξάνδρειας.

Ο Δαμάσκιος αναφέρει ότι ο κύκλος της διανοίας της πόλης την αγαπούσε και την εκτιμούσε και ότι είχε δεχθεί σωρεία δημοτικών διακρίσεων.

 

Η ΥΠΑΤΙΑ ΩΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ

Η υπερήφανη «Ελληνίδα αριστοκράτισσα» - σύμφωνα με τον χαρακτηρισμό του Κίνσλι - αν και είχε περιβληθεί τον σεμνό μανδύα των φιλοσόφων ( τον τρίβωνα), συγκέντρωσε γύρω της μια ομάδα μαθητών που συζητούσαν φιλοσοφικά θέματα. 

Σε αυτή την μικρή ομάδα η λατρεία της Ελληνικής φιλοσοφίας ήταν έντονη. 

Από τα δεκατρία βιβλία του πρωτοτύπου έχουμε σήμερα έξη βιβλία στα Ελληνικά και τέσσερα στα Αραβικά, και η διάσωση του όγκου της Αριθμητικής του οφείλεται στην ποιότητα των σχολίων και τις διορθώσεις της Υπατίας, σύμφωνα με τις μελέτες των μαθηματικών επιστημόνων T.L. Heath, του J.F. Montycle, καθώς και από τον Cameron το 1993.

Ο Καμερον, ο Τούνερ και ο Κνόρ που ασχολήθηκαν εμπεριστατωμένα με τα έργα των Ελλήνων μαθηματικών, θεωρούν την συμβολή της Υπατίας καθοριστική στην ιστορία των μαθηματικών και της αστρονομίας.

Στην αστρονομία η Υπατία βελτίωσε τις γνώσεις που παρέλαβε από τον πατέρα της.

Είχε όχι μόνο γνώσεις για την κατασκευή οργάνων που παρουσίαζαν τις θέσεις των άστρων και των πλανητών, αλλά βελτίωσε η ίδια τον γνωστό αστρολάβο. Με τις υποδείξεις της ο Συνέσιος κατασκεύασε έναν μικρό αστρολάβο.

Το πόσο δύσκολη ήταν η κατασκευή τέτοιων αστρονομικών οργάνων που παρουσιάζουν τις θέσεις των πλανητών , και τι μυαλό, γνώσεις και τεχνολογία χρειαζόταν για την κατασκευή των μπορούν να το φανταστούν μόνο όσοι έχουν ακούσει για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Ασχολήθηκε σε μία νέα έκδοση του «Πρόχειρου Κανόνος» του Πτολεμαίου, τον οποίο ο Ησύχιος αναφέρει με τον τίτλο «Αστρονομικός κανών».

Τα διασωθέντα κείμενα της Αλμαγέστης και του «Προχείρου κανόνος» του Πτολεμαίου πιθανόν να είχαν προετοιμαστεί από την ίδια.

Η σοφία και ο ορθολογισμός της Υπατίας την έφερε σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις του πατέρα της σχετικά με την αστρολογία και ξάφνιασε το περιβάλλον της. Έτσι ενώ ο Θέων πίστευε στην ειμαρμένη και ότι η δύναμη των άστρων καθορίζει την μοίρα μας από την στιγμή της γέννησής μας η Υπατία διαχώρισε την θέση της από τις απαξιωτικές για τον σκεπτόμενο άνθρωπο αντιλήψεις αυτές σχετικά με την αστρολογία και τα ζώδια, και
ασχολήθηκε με την επιστήμη της αστρονομίας.

Ίσως και αυτό να ήταν μία ακόμα μικρή αιτία της ρήξης της με την νέα θρησκεία που έδινε μεγάλη σημασία στο άστρο της γέννησης του Χριστού που οι χριστιανοί εξυμνούσανε στα ιερά τους βιβλία στηρίζοντας την επικρατούσα πεποίθηση ότι η γέννηση του θεού έχει σχέση με την παρουσία αστρικών φαινομένων.

Η αστρολογία και τα ωροσκόπια είχαν μεγάλη άνθηση στην Αλεξάνδρεια τον τέταρτο αιώνα και υπήρχαν και τότε πολλοί που πλουτίζανε με την αφέλεια των ανθρώπων να λύσουν τα προβλήματά τους εξετάζοντας την θέση των άστρων.

Για όλα αυτά τα προσόντα της η Υπατεία είχε διοριστεί διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, πράγμα που αποτελούσε υψίστη τιμητική διάκριση.

Κατά την ταπεινή μου γνώμη, η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας θα έπρεπε να είχε ορισθεί ως το μεγαλύτερο και πολυτιμότερο θαύμα του κόσμου, γιατί δεν είχε να κάνει με επίδειξη στρατιωτικής και οικονομικής δύναμης ούτε με φιλοδοξίες απόκτησης δόξας και
μεγαλείου κάποιου ηγεμόνα. Αλλά σκοπό είχε να διασώσει την γνώση του ως τότε κόσμου στις επερχόμενες γενιές και με το πώς θα ωφελήσει την ανθρωπότητα χωρίς διακρίσεις στους τομείς της ιστορίας της τέχνης του πολιτισμού και των επιστημών. 

Η περίφημη αυτή βιβλιοθήκη κατεστράφηκε και από ατύχημα κατά την διάρκεια του
Αλεξανδρινού πολέμου το 48 π.χ. αλλά και από τον θρησκευτικό φανατισμό.
Και συγκεκριμένα το Σεράπειον έγινε παρανάλωμα του πυρός από τον Πατριάρχη Θεόφιλο και τους οπαδούς του το 391. Κατά τον Αμμιανό Μαρκελίνο, η περγαμηνή των βιβλίων είχε αποδειχθεί άριστο καύσιμο, που τροφοδότησε τα Ρωμαϊκά λουτρά για ένα μήνα.

 Η ΥΠΑΤΙΑ ΩΣ ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Τον Οκτώβριο του 412 ο Κύριλλος εκλέγεται στην επισκοπή της Αλεξάνδρειας.

Η ρήξη με την Υπατία δεν άργησε να έλθει.

Η βασική αιτία της ρήξης ήταν το ότι ο ανώτατος διοικητής της Αιγύπτου, ο Ορέστης, που περιφρονούσε τον Κύριλλο, σύχναζε στο σπίτι της. Επίσης αιτία της ρήξης ήταν το ότι ήταν γυναίκα προικισμένη με δυνατή προσωπικότητα και σοφία και μαγνήτιζε και επηρέαζε την πολιτική και κοινωνική ζωή της Αλεξάνδρειας, και ακόμα ότι ήταν Ελληνίστρια επιστήμων μαθηματικός αστρονόμος και φιλόσοφος. 

Μα η επιστήμης γνώση των νόμων της φύσης και η αλήθεια βρίσκονται σε αντιπαράθεση με τις θρησκευτικές αντιλήψεις. Η γνώση και η επιστήμη αποτελούν φράγμα στον θρησκευτικό παραλογισμό.

 Η γνώση, υποστηρίζουν οι Εβραιογενείς θρησκείες είναι το αμάρτημα εκείνο που έδιωξε τους ονομαζόμενους πρωτόπλαστους από τον παράδεισο. Και αυτός που καθιερώθηκε με την πίεση κάποιας τοπικής θρησκείας να τιμάται σήμερα ως προστάτης των γραμμάτων ο I. Χρυσόστομος ωμά λέει ότι: προτιμώ να πλανώμαι μετά της εκκλησίας παρά να ορθοφρονώ μόνος μου.

Στον αντίποδά της ο Κύριλλος ήταν αντιπαθής και ανεπιθύμητος από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε την αρχιεπισκοπή. Οι πηγές τον περιγράφουν σαν βίαιο και αρχομανή που επεδίωξε την απόκτηση της εξουσίας με τον ποιό αδιάλλακτο τρόπο από τον προκάτοχο και θείο του Θεόφιλο (ο οποίος Θεόφιλος ήταν που έκαψε την βιβλιοθήκη του Σεραπίου).

Οι παρασκηνιακές ενέργειες του Κυρίλλου προκάλεσαν δυσφορία και διαφωνίες ακόμη και μέσα στις εκκλησιαστικές ομάδες.

Επιπλέον ο Κύριλλος ήταν ένας άσημος επίσκοπος αποκομμένος από την πολιτική και κοινωνική ζωή της Αλεξάνδρειας, αλλά όμως γνώριζε πολύ καλά ότι είχε την δύναμη και την κάλυψη σε κάθε του ενέργεια από την κεντρική εξουσία της νέας Σιών ή Νέας Ρώμης ή Νέας Ιερουσαλήμ όπως ονομαζόταν τότε επίσημα η Κωνσταντινούπολη.

Συσπείρωσε γύρω του φανατισμένους χριστιανούς ενάντια σε κάθε τι μη χριστιανικό. 

Οι αψιμαχίες και οι αιματηρές συγκρούσεις για την επικράτηση της νέας θρησκείας ήταν καθημερινό φαινόμενο. Τη εποχή εκείνη οι οπαδοί της νέας θρησκείας αποτελούσαν μειοψηφία. Μόλις κατά τον 7° αιώνα απέκτησαν την πλειοψηφία όπως αναφέρει ο βυζαντινολόγος John Haldon.
Χρησιμοποιώντας μεθόδους που καταδικάζονται από την έννοια του δικαίου και βοηθούμενοι από την ανθελληνική νομοθεσία του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους που ποτέ δεν ονομάστηκε βυζαντινό, έγιναν εγκλήματα κατά της γνώσης της επιστήμης και των γραμμάτων και του κοινού ποινικού δικαίου στο όνομα της επικράτησης της νέας θρησκείας.

Στα πλαίσια των ενδοχριστιανικών ερίδων εξεδίωξε τους Ναβατιανούς που
αποτελούσαν μια χριστιανική αίρεση, και επί πλέον δημιουργούσε προβλήματα στον ανώτατο διοικητή της Αιγύπτου τον Ορέστη. Σε μία περίπτωση λίγο έλειψε να τον σκοτώσουν οι υποκινούμενοι από τον Κύριλλο μοναχοί της Νιτρίας. Μάλιστα επειδή ο δράστης της απόπειρας δολοφονίας ονόματι Αμμώνιος συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο, ο Κύριλλος τον ανακήρυξε μάρτυρα.

Η προπαγάνδα του Κύριλλου παρουσίαζε την Υπατία στις μάζες ως μάγισσα που ασκούσε μαύρη μαγεία γιατί τα μαθηματικά ταυτιζόταν στον χριστιανικό κόσμο με την μαγεία.

Το μαρτυρικό τέλος της θρυλικής γυναίκας ήλθε το 415. Η Υπατία πρέπει να ήταν τότε 45 ετών.

Η επιθυμία του Κύριλλου να εξαλείψει την αιτία της ρήξης ανάμεσα σε αυτόν και τον Ορέστη οδήγησε στην δημιουργία μιας ομάδας που σκόπευε την θανάτωσή της.

Η ομάδα αυτή ήταν οι λεγόμενοι Παραβολάνοι. Ήταν μια Χριστιανική οργάνωση τραυματιοφορέων με τον μανδύα της φιλανθρωπίας. Οι πηγές αναφέρουν ότι ενεργούσαν σαν ένα είδος στρατιωτικού σώματος του πατριάρχη της Αλεξανδρείας που ανελάμβανε δράση εναντίων των αντιπάλων του.

Επικεφαλής αυτών ήταν ένας ονομαζόμενος Πέτρος ο Αναγνώστης, κληρικός κατωτέρου βαθμού.

Τον Μάϊο του 415, όχλος που οδηγούσε ο Πέτρος ο Αναγνώστης συνέλαβαν την Υπατία την ώρα που δίδασκε, την έσυραν στην εκκλησία Καισάριον όπου έσκισαν τα φορέματά της και την δολοφόνησαν με φρικτό τρόπο.

Με θραύσματα αγγείων απέσπασαν τις σάρκες της (οστράκοις ανείλον) όπως γράφουν οι συγγραφείς που έγραψαν την ιστορία της. Και μετά τον επώδυνο θάνατό της έσυραν το νεκρό κορμί της και το έκαψαν σε μια τοποθεσία με το όνομα Κίναρον.

Κατά τον Ησύχιο έκαναν κομμάτια το σώμα της και το διασκόρπισαν στην πόλη.

Η φρικτή περιγραφή του θανάτου της διασώθηκε από τον Ιωάννη Νικίου, τον Σωκράτη τον Σχολαστικό, τον Ιωάννη Μαλλάλα, τον Ησύχιο και λίγους τολμηρούς λογογράφους.

Ο Δαμάσκιος αναφέρει ότι είναι πεπεισμένος ότι ο Κύριλλος σχεδίασε την δολοφονία της Υπατίας και την πραγματοποίησε με την βοήθεια των ανθρώπων του.

Στην Ωγυγία του Αθ. Σταγειρείτη διαβάζουμε: «Αλλ η βιβλιοθήκη διεσκορπίσθη επι Θεοφίλου, η δε Υπατία εφονεύθη υπό Κυρίλλου ελλεεινώς».

Για τον Σωκράτη τον σχολαστικό, ο φθόνος για την επιτυχία και το γόητρο της Υπατίας στους κύκλους της άρχουσας τάξης ήταν ο αποφασιστικός παράγων της δολοφονίας της.

Μετά από αυτήν την εγκληματική ενέργεια ο Ορέστης λέγεται ότι αήδιασε και υπέβαλε την παραίτησή του και δεν ξανακούστηκε τίποτα γι’ αυτόν.

Ο Κύριλλος στερέωσε την θέση του στην Αλεξάνδρεια, και το έγκλημα αποσιωπήθηκε επιμελώς από τις εξουσίες για να καλυφθεί η ντροπή και η ευθύνη του θρησκευτικού φανατισμού.

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Αυτός είναι με λίγα λόγια ο βίος της μεγαλομάρτυρος της επιστήμης Υπατίας, που το μεγάλο έγκλημά της ήταν ότι γεννήθηκε γυναίκα με ικανότητες και αρετές που υπερέβαλαν την εποχή της και προξενούσε την ζήλια και τον φθόνο στον περίγυρό της.

Και ο μεσαίωνας αγκάλιασε την οικουμένη με το σκοτάδι και την στειρότητά του.

Η εκκλησία ,τον Κύριλλο για τα έργα του, τον τίμησε και τον ονόμασε άγιο.
Γιορτάζει μάλιστα δύο φορές την μνήμη του, στις 18 Ιανουάριου και στις 9 Ιουνίου. 

Ο δολοφόνος της τιμήθηκε με τον τίτλο του όσιου, είναι ο όσιος Πέτρος ο Αναγνώστης.

Και έτσι επιβεβαιώθηκε η ρήση του φιλόσοφου Ηράκλειτου
«Για τους νικητές και τους θεούς όλα είναι καλά και δίκαια»,

 

Και η ρήση του Επικούρειου ποιητή Τίτου Αουκρίτιου Κάρου:

Tantum religio potuit suadere malorum: 

Σε τέτοιες φριχτές πράξεις σπρώχνει η θρησκεία.

 Ο Ελληνικός πολιτισμός αντιμετώπισε την βιαιότητα και την εχθρότητα της νέας θρησκείας μαρτύρησε , αλλά δεν έπαψε να υφίσταται, και η σημερινή δική σας συμμετοχή στην εκδήλωση αυτή αυτό αποδεικνύει και ο χρόνος στο μέλλον ελπίζουμε ότι θα δικαιώσει ξανά το δυνάμωμά του.

Και η Υπατία μετά από χίλια πεντακόσια χρόνια σήμερα δικαιώνεται αποκαθίσταται η ιστορική αλήθεια και αποτελεί ένα κομμάτι από την καρδιά μας και αξίζει να την χειροκροτήσουμε για να στείλουμε το μήνυμα ότι είναι και πάλι μαζί μας.

 Η Υπατία ήρθε ξανά για να μείνει.

Σας ευχαριστώ που σήμερα στην γιορτή της παιδείας και των γραμμάτων συμμετέχετε στην εκδήλωσή μας και δικαιώνετε την μνήμη αυτής της θρυλικής γυναίκας ως σύμβολο παιδείας και μάρτυρα της επιστήμης.

 

  30-1-2011