ΦΙΛΙΑ ΚΑΙ ΚΗΠΟΣ
«Το της φύσεως
δίκαιον εστί σύμβολον του συμφέροντος εις το μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ
βλάπτεσθαι» (1) Δηλαδή το δίκαιο της φύσης συμβολίζει το συμφέρον όλων να μη
βλάπτουν ο ένας τον άλλον ούτε να βλάπτονται οι ίδιοι. Εδώ έχουμε σύμβολο,
συμβολισμό, δηλαδή κάτι που χρειάζεται αποσυμβολισμό, αποκωδικοποίηση. (2)
Αλλά ας αφήσουμε όμως το επιμέρους και ας πάμε στην γενική εικόνα, μια και αυτό μας προτρέπει ο ίδιος ο Επίκουρος, στην επιστολή που προς Πυθοκλή (3) να αφιερώσουμε τον εαυτό μας στη μελέτη των αρχών και της απειρίας δηλ. του απροσδιόριστου, γιατί έτσι θα καταστούν εύκολα ορατές οι αιτίες των επί μέρους πραγμάτων. Και οι βασικές Αρχές της Επικούρειας φιλοσοφίας δεν κρύβονται.
Η γνώση των φυσικών νόμων που
διώχνει τους φόβους των ανθρώπων η γνώση της ίδιας της βιολογίας μας, η οποία
απαιτεί λίγα, που εύκολα τα προσφέρει η φύση για να είμαστε ευτυχισμένοι. Η
ηδονή, ο πόνος, οι κανόνες της λογικής του Επίκουρου που είναι η λογική της
ίδιας της φύσης, το απροσδιόριστο (και ως έλλειψη ορισμού), το τυχαίο, η
ανάγκη, η ελευθερία ως ιδιότητα της ύλης. Όλα βρίσκονται στην φύση των
πραγμάτων.
Όπου και αν ψάξουμε θα δούμε ότι
ο Επίκουρος ερευνά την φύση των πραγμάτων για να διαμορφώσει την φιλοσοφία του.
Αλλά πιο καλά από εμένα τα λέει ο
Λουκρήτιος: Ένας Έλληνας, λέει, ο Επίκουρος, είχε την θαρραλέα ψυχή και την
θέληση, με νού και λογισμό, να αποτινάξει, πρώτος αυτός, τις κλειδωνιές που
σφραγίζουν τα μυστικά της φύσης... Και ξανάρθε νικητής για να μας πει τι μπορεί
να γίνει και τι όχι και πως ορίζεται, με νόμους ακλόνητους, η δύναμη στο κάθε
τι. (4)
Και τι μπορεί να γίνει; Και σε αυτό που μπορεί να γίνει, με ποιους νόμους ακλόνητους θα ορισθεί η δύναμή του ;
Αφού υπογραμμίσουμε ότι
ξεκινήσαμε από την θεμελιώδη επικούρεια αρχή ότι οι δυνάμεις του κάθε πράγματος
ορίζονται - και περιορίζονται από απαράβατους φυσικούς νόμους, μπορούμε να
διαπιστώσουμε ότι ο ίδιος ο Επίκουρος δημιούργησε τον Κήπο. (5) Βλέποντας την μεγάλη
εικόνα, διακρίνουμε τον Κήπο μέσα στην κοινωνία. Διακρίνουμε μία κοινωνία μέσα
στην κοινωνία. Ένα υποσύνολο μέσα στο σύνολο της κοινωνίας. Αν μεγεθύνουμε την
εικόνα και περιορίσουμε το οπτικό πεδίο, ώστε να περιλαμβάνει μόνο τον Κήπο, θα
διακρίνουμε τα στοιχεία που τον αποτελούν, θα διακρίνουμε ελεύθερα, αυτόνομα
και δημιουργικά άτομα. Γιατί όμως τα άτομα αυτά δεν είναι διασκορπισμένα στην
κοινωνία; Ποια είναι η δύναμη που τα κάνει να συν-έχονται και να δομούν τον
Κήπο; Εστιάζοντας πάνω σ’ αυτή την δύναμη συνοχής διακρίνουμε ότι η δύναμη αυτή
περιλαμβάνει κατά βάση την φιλία.
Ε, τότε δεν απομένει παρά να
ακολουθήσουμε τον Επίκουρο, αυτόν που αποτίναξε τις κλειδωνιές που σφραγίζουν
τα μυστικά της φύσης, για να μας αποκαλύψει ποιοι ακλόνητοι νόμοι ορίζουν την
δύναμη της φιλίας. Άραγε ποια οράματα, ποιες ελπίδες, ποια φώτιση, ποια
επιφοίτηση, ποια μοίρα, ποια ιδανικά βρίσκονται στα θεμέλια που στηρίζουν την
φιλία. Τίποτε από όλες αυτές τις φλυαρίες. Στα θεμέλια της φιλίας υποχρεωτικά
και κυρίαρχα βρίσκεται το συμφέρον. Και μάλιστα το αμοιβαίο συμφέρον, ή αλλιώς
η κοινή ωφέλεια.
Ας ξαναθυμηθούμε την φράση με την οποία ξεκινήσαμε: «Το της φύσεως δίκαιον εστί σύμβολον του συμφέροντος....» Το συμφέρον λοιπόν. Ψάχνοντας την φύση των πραγμάτων καταλήγουμε στο συμφέρον. Αυτό μας λέει ο Επίκουρος. Ο Νικητής.
Μα, θα ρωτήσει κάποιος, εσείς οι Επικούρειοι ασχολείστε με την κερδοσκοπία, ή με την φιλοσοφία; Και η «ζωή νοήματος» που αναφέρουν συχνά οι φιλοσοφούντες;
Η «ζωή
νοήματος» είναι η ζωή που επιδιώκει να ικανοποιήσει τις αναγκαίες και τις
φυσικές επιθυμίες. (Ό πλούτος της Φύσης και είναι καθορισμένος και αποκτάται
εύκολα. Ο πλούτος όμως που αφορά τις κενές νοήματος απόψεις φθάνει στο
άπειρο". (6) Και η πνευματικότητα; Εδώ θα ζητήσω βοήθεια από τον ίδιο τον
Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο, που είπε ότι δεν υπάρχει πνευματική ζωή από οργανισμό
που δεν τρώει. Εδώ συμφωνούμε με τον Αρχιεπίσκοπο, γιατί η Επικούρεια φιλοσοφία
ξεκινάει από το στομάχι. ("Σαρκός φωνή το μη πεινήν, το μη διψήν, το μη
ριγούν. Ταύτα γαρ έχων τις και ελπίζων έξειν καν Διί υπέρ ευδαιμονίας
μαχέσατο":
Η φωνή της
σάρκας ζητάει να μη πεινάει, να μη διψάει και να μη κρυώνει. Εφ' όσον τα έχει
αυτά κάποιος και ελπίζει ότι θα τα έχει και στο μέλλον, θα μπορούσε να
ανταγωνιστεί ακόμα και τον Δία στην ευτυχία. (7)
Όμως την φύση των πραγμάτων στο θέμα που εξετάζουμε, δεν την ερεύνησε μόνο ο Επίκουρος. Την ερεύνησαν και άλλοι σπουδαίοι φιλόσοφοι, καθώς και σπουδαίοι επιστήμονες. Και επειδή ο μικρόκοσμος αυτός του Κήπου, δεν υπάγεται στον κόσμο των ιδεών, οι οποιοιδήποτε ισχυρισμοί δεν θα δικαιολογούνται με νοητικά σχήματα, αλλά με αποδείξεις από την έρευνα της ίδιας της πραγματικότητας, την παρατήρηση και το πείραμα.
Και ακριβώς αυτό θα μας απασχολήσει. Η επιστημονική απόδειξη των αρχών λειτουργίας και των αξιών της Επικούρειας φιλοσοφίας.
Ένας
αναγνωρισμένος επιστήμονας, ζωολόγος, ο Ντέσμοντ Μόρις (Desmond Morris - Είναι αυτός που είχε γράψει το γνωστό βιβλίο Ό Γυμνός
Πίθηκος", δηλ. ο άνθρωπος), έγραψε ένα διαφωτιστικό βιβλίο που
τιτλοφορείται "Η Φύση της Ευτυχίας". (8) Λέει λοιπόν ο Morris ότι οι μακρινοί μας πρόγονοι, το
ανθρώπινο είδος, που ζούσε πάνω στα δένδρα, κάποια στιγμή ακολούθησε μία νέα
εξελικτική πορεία. Εγκατέλειψε την μονότονη ζωή πάνω στα δένδρα και έγινε
θηρευτής. Κυνηγούσε κατά ομάδες για την τροφή του, διάγοντας έτσι μία
επικίνδυνη και απαιτητική ζωή. Στην ζωή αυτή, που ήταν ομαδική, χρειάστηκε να
αναπτύξει μία αίσθηση αυξημένης συνεργασίας και επικοινωνίας. Επίσης ήταν
αναγκαίο να αναπτύξει και την αίσθηση του μοιράσματος της τροφής. Επί εκατομμύρια
χρόνια ο θηρευτής άνθρωπος εξελισσόταν στα πλαίσια της ομάδας, όπου όχι μόνο
δεν έβλαπτε ο ένας τον άλλον, αλλά κυριαρχούσε η αίσθηση της αλληλοβοήθειας,
της συνεργασίας και της συμμετοχής. Δηλαδή της φιλίας. Χωρίς αυτήν το ανθρώπινο
είδος δεν θα είχε καταφέρει ποτέ να ευημερήσει. Η κυρίαρχη εικόνα ότι ο
προϊστορικός άνθρωπος ήταν ένα άγριο και βίαιο πλάσμα, που, όταν διαφωνεί με
τους συντρόφους του, τους χτυπάει με ένα ρόπαλο, αφορά κυρίως τον ψυχαγωγικό
κινηματογράφο.
Η παραπάνω
συνεργατική συμπεριφορά μοιάζει με ανιδιοτέλεια, αλλά στην πραγματικότητα η
συνεργατική συμπεριφορά είναι εξ ίσου εγωιστική , όσο και η ανταγωνιστική
συμπεριφορά.
Επειδή ένα
μεμονωμένο άτομο δεν μπορούσε ούτε να σκοτώσει ένα μεγάλο θήραμα, ούτε και να
κατασκευάσει μία μεγάλη καλύβα μόνο του και γενικά επειδή το άτομο ευημερούσε
μόνο όταν και η ομάδα ευημερούσε, η φυσική εξέλιξη μας εφοδίασε τελικά με έναν
μηχανισμό συνεργασίας με τα άλλα μέλη της ομάδας. Σε αυτόν τον μηχανισμό
βασίζεται η αίσθηση της ευτυχίας που έχουμε όταν βοηθάμε έναν φίλο. Εδώ θα
πρέπει να προσθέσουμε ότι αυτά τα αρχέγονα χαρακτηριστικά της συνεργασίας, της
αλληλοβοήθειας και της φιλότητας, ηθικολόγοι διαφόρων ειδών προσπάθησαν να τα
καρπωθούν παρουσιάζοντάς τα ως αποτέλεσμα της διδασκαλίας τους.
Όταν στην συνέχεια
άρχισαν να δημιουργούνται οι μεγάλες πόλεις, κυριαρχεί το μεγάλο απρόσωπο
πλήθος και αναπτύσσονται έντονες και ποικίλες ανταγωνιστικές σχέσεις. Η
ισορροπία ανάμεσα στον ανταγωνισμό και την συνεργασία διαταράσσεται και η
πλάστιγγα άρχισε να γέρνει υπέρ του ανταγωνισμού. Τότε, γράφει ο Μόρις, οι
δεσμοί της φιλίας άρχισαν να χαλαρώνουν. Παρ' όλα αυτά, ο άνθρωπος
παρέμεινε ένα είδος , που από βιολογική άποψη, έχει προγραμματιστεί να βοηθά
τους άλλους για να βοηθηθεί και ο ίδιος. Και ως ανθεκτικό είδος ο άνθρωπος,
αυτή την εξελικτική κληρονομιά την διατήρησε ως στοιχείο της ανθρώπινης φύσης
του. Αυτό το στοιχείο της φύσης μας, γράφει ο Morris, λειτουργεί
ικανοποιητικά ακόμα και σήμερα, υπό την προϋπόθεση ότι διαβιούμε σε μικρές
κοινότητες.
Τις παραπάνω
επιστημονικές διαπιστώσεις του Ντέσμοντ Μόρις κατά κάποιο τρόπο τις ερεύνησε
και από άλλη σκοπιά ο Ρίτσαρντ Ντώκινς (Richard Dawkins).
Ο γνωστός εξελικτικός βιολόγος
και ηθολόγος Ρίτσαρντ Ντώκινς προσπάθησε να απαντήσει στο ερώτημα γιατί
ορισμένα γονίδια, στην ουσία ομάδες γονιδίων, επιβιώνουν και αναπαράγονται
(ανατυπώνονται) επί εκατομμύρια χρόνια, ενώ άλλες ομάδες γονιδίων
εξαφανίζονται. Στα πλαίσια αυτά και σε ανθρώπινο επίπεδο πλέον ερεύνησε ποια
συμπεριφορά - σταθερά προγραμματισμένη - δημιουργεί δεσμούς συνεργασίας, οι
οποίοι με την σειρά τους οδηγούν στην δημιουργία ομάδας που βαθμιαία
(εξελικτικά) θα δυναμώνει και θα διαιωνίζει την ύπαρξή της σε βάθος χρόνου.
Υπάρχει άραγε
κάποιου είδους συνταγή , κάποια σταθερή στρατηγική συμπεριφοράς , που, μέσω της
φυσικής επιλογής (κατά την φύσιν), δεν θα αφήνει μία ομάδα να διαλυθεί, αλλά θα
την δυναμώνει μέσα σε ένα πλαίσιο δεσμών συνεργασίας ; Και μάλιστα σε έναν
περίγυρο που εξελίσσεται και μεταβάλλεται συνεχώς;
Για να μη τα
πολυλογούμε, στο βιβλίο του «Το Εγωιστικό Γονίδιο» (9) περιγράφει ένα πείραμα:
Επιστήμονες από όλο τον κόσμο
έστειλαν δεκάδες προγράμματα ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τα προγράμματα αυτά ήταν
στρατηγικές που αποτελούσαν κανόνες δράσης προγραμματισμένους εκ των προτέρων
και που ήταν δομημένοι σε δύο στοιχεία : "συνεργάζομαι" και
"λιποτακτώ". (Χονδροειδές παράδειγμα: Ο Α προσφέρει φαγητό στον Β που
πεινάει, δηλαδή "συνεργάζεται", αργότερα, οι όροι αντιστρέφονται και
τώρα πεινασμένος είναι ο Α, αλλά τώρα ο Β αρνείται να προσφέρει φαγητό στον Α,
δηλαδή "λιποτακτεί" και έτσι ο Β μόνο ωφελείται και συνεπώς στο
παιχνίδι κερδίζει μεγάλη βαθμολογία, ενώ ο Α μόνο χάνει και συνεπώς παίρνει
αρνητική βαθμολογία. Αν όμως αντίθετα ο Β στην "συνεργασία" απαντήσει
με "συνεργασία", τότε ωφελούνται και οι δύο και μοιράζονται κάποια
μικρότερη βαθμολογία). Για την ακρίβεια πήραν μέρος εξήντα δύο προγράμματα σταθερής
στρατηγικής συμπεριφοράς από τα οποία άλλα είχαν ως βάση κυρίως το συνεργάζομαι
και άλλα κυρίως το λιποτακτώ. Τα προγράμματα αυτά έπαιξαν" μεταξύ τους σε
χίλιες γενιές. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη γενιά, κάθε στρατηγική συμπεριφορά
"έπαιζε" με όλες τις άλλες και τον εαυτό της και συγκέντρωνε κάποιους
βαθμούς. Στην συνέχεια έμπαινε στην δεύτερη γενιά όχι μόνη της, αλλά μαζί με
άλλα αντίτυπα του εαυτού της, τόσα, όσα και οι βαθμοί που είχε κερδίσει. Στις
αρχές του παιχνιδιού (στις πρώτες 150 από 1000 γενιές) οι στρατηγικές με βάση
τη «λιποταξία» κέρδιζαν. Οι "λιποτάκτες" αυξάνονταν, ενώ οι
συνεργαζόμενοι μειώνονταν. Βαθμιαία όμως, οι "λιποτάκτες" άρχισαν να
μειώνονται και τελικά οι στρατηγικές με βάση την συνεργασία κατέλαβαν όλες τις
πρώτες θέσεις. Σ' αυτό τό πείραμα, όπως και σε δύο άλλα που προηγήθηκαν, πάντα
πρωταθλητής αναδείχθηκε το πρόγραμμα "Μία σου και Μία μου", δηλαδή η
στρατηγική σταθερής συμπεριφοράς, σύμφωνα με την οποία την πρώτη φορά
"συνεργάζομαι" - (δείν μέντοι προκατάρχεσθαι) - και την δεύτερη φορά
κάνω ότι έκανες εσύ την προηγούμενη. Δηλαδή στο πρώτο βήμα
"συνεργάζομαι", αν ανταποκριθείς με "άρνηση" , η δεύτερη
κίνησή μου είναι "άρνηση", αν όμως ανταποκριθείς με
"συνεργασία", η δεύτερη κίνησή μου είναι "συνεργασία".
Ο τρόπος αυτός
της συμπεριφοράς αποβλέπει στην αμοιβαία ωφέλεια και, ενώ χάνει πρόσκαιρα,
επικρατεί σε βάθος χρόνου. Η δυναμική τους δεν στηρίζεται μόνο στην συνεργασία
αλλά και στην απόρριψη κάθε σχέσης με αυτούς που δεν συνεργάζονται. Οι
"συνεργαζόμενοι" εδώ όχι μόνο δεν κάνουν χατίρια, όχι μόνο δεν
θυσιάζονται γιά τους άλλους, αλλά έχουν την απαίτηση έναντι της δικής τους
προσφοράς να εισπράξουν την ανταπόδοση και, αν δεν υπάρξει ανταπόδοση, τιμωρούν
τους "λιποτάκτες".
("Ανήρ
αχάριστος μη νομιζέσθω φίλος"). (10)
Με αυτόν το
τρόπο ανθρώπινης συμπεριφοράς μπορούν να προκύψουν κοινότητες συνεργασίας. Αλλά
ας διαβάσουμε αυτά που γράφει ο ίδιος ο Ρίτσαρντ Ντώκινς:
« Ακόμα και αν
η στρατηγική αυτή που αποβλέπει στο κοινό όφελος σπανίζει στον συνολικό
πληθυσμό, θα μπορούσε κατά τόπους να είναι κοινή. Σε μία περιοχή, τα άτομα που
"παίζουν" την στρατηγική αυτή , ενδέχεται να συναντώνται αρκετά συχνά
ώστε να ευημερούν από την αμοιβαία συνεργασία,......... τότε
τα άτομα αυτά συνεργαζόμενα μεταξύ τους σε ζεστούς μικρούς τοπικούς θύλακες, θα
μπορούσαν να ευημερήσουν τόσο πολύ, ώστε από μικρές τοπικές συναθροίσεις να
σχηματίσουν μεγαλύτερες τοπικές συναθροίσεις. Οι τελευταίες θα μπορούσαν να
γίνουν τόσο μεγάλες, ώστε να εξαπλωθούν και σε άλλες περιοχές................. ».
Αυτές οι απόψεις διατυπώνονται
εδώ και δεκαετίες βασισμένες σε έρευνες που έγιναν στον τομέα της θεωρητικής
γενετικής.
Σε έναν άλλο τομέα έρευνας, στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης, αναπτύχθηκε ένα ενδιαφέρον σκεπτικό βασισμένο στην θεωρητική γενετική. Θα ακολουθήσουμε εδώ τα γραφόμενα από τον αγαπητό σε όλους Νίκο Λυγερό, στο βιβλίο του "Νοητική Στρατηγική" (11).
Αποπειρώμενοι να παράγουν τεχνητή νοημοσύνη, αρχικά, προσπάθησαν να δημιουργήσουν μία ιεραρχική δομή στο σύστημα, που να αντικαθιστά τον τρόπο με τον οποίο σκέπτεται ένας άνθρωπος. Το μόνο που πέτυχαν ήταν να μιμηθούν την ανθρώπινη σκέψη. Αυτή η προσπάθεια βασιζόταν στην λογική της κλασικής άποψης ότι μία έξυπνη συμπεριφορά είναι το αποτέλεσμα μιας έξυπνης επιλογής ενός ανθρώπου. Αυτό ανατράπηκε από μία σχετικά απλή ιδέα: Η νοημοσύνη δεν προέρχεται υποχρεωτικά από μία έξυπνη οντότητα, αλλά από μία έξυπνη συνεργασία απλών στοιχείων. Τα στοιχεία αυτά λειτουργώντας σε ένα σύστημα μεγαλύτερης ελευθερίας, μιμούνται την γνωστική συμπεριφορά (σχόλιο : ως γνωστική συμπεριφορά εννοώ τον τρόπο ανάλυσης, επεξεργασίας, σύνθεσης) μιας πολύπλοκης οντότητας και, με μεγάλη ταχύτητα, βρίσκουν λύσεις εκεί που άλλα συστήματα δεν μπορούν να βρουν λύσεις.
Ανακαλύψαμε, γράφει ο Νίκος Λυγερός, ότι το ίδιο μπορεί να ισχύσει στον τομέα της στρατηγικής έρευνας σε μία ομάδα αποτελουμένη αποκλειστικά και μόνο από ανθρώπους. Με αυτή την ιδέα το κάθε άτομο που αποτελεί αυτή την ομάδα έρευνας δεν προσπαθεί να αναδείξει τον εαυτό του, (αυτό είναι μία στάση που οδηγεί μόνο και μόνο στον συναγωνισμό), αλλά προσπαθεί δυναμικά να προσφέρει στους άλλους ένα πλαίσιο αξιοποίησης των ικανοτήτων τους. Έτσι η συμπεριφορά της ομάδας δεν είναι ατομική αλλά ολική. Όλοι ψάχνουν την ίδια λύση χωρίς να προσπαθούν να την βρουν από μόνοι τους. Στην ομάδα δεν υπάρχουν ανταγωνιστικές σχέσεις, ούτε σχέσεις συναγωνισμού, ούτε σύστημα ιεραρχίας.
Η ομάδα επιφανειακά φαίνεται να βρίσκεται σε χαοτική
κατάσταση, αλλά πίσω από αυτό κρύβεται τάξη και πολυπλοκότητα. Η επιλογή του
συμπλέγματος της ομάδας και όχι η επιλογή ενός και μόνο ατόμου γιά την
αντιμετώπιση προβλημάτων είναι μία στρατηγική. Η νοημοσύνη της ομάδας είναι η
μετά - στρατηγική.
Αλλά, ας το
ελαφρύνουμε λίγο. Ας χρησιμοποιήσουμε την αναλογία του Επικούρειου Κανόνα και
ας απολαύσουμε τον Λουκρήτιο που αναφέρεται στις σχέσεις της ομάδας και των
ατόμων που δομούν την ομάδα:
« Μπορούμε να γελάμε χωρίς να
είμαστε φτιαγμένοι από άτομα που γελούν, μπορούμε να σκεφτόμαστε και να μιλάμε
με λόγια σοφά, ακόμα κι αν δεν είμαστε φτιαγμένοι από άτομα με σοφία και
ευφράδεια ...» (De Rerum Natura, Λουκρήτιος- Γιά την Φύση των Πραγμάτων, Εκδόσεις
ΘΥΡΑΘΕΝ", βιβλίο II, 973-991).
Εδώ θα κλείσουμε με μερικές
βασικές επισημάνσεις και ερωτήματα.
Η Επικούρεια
φιλοσοφία δεν είναι δημιούργημα κάποιου εμπειροτέχνη της ζωής, αλλά βασίζεται
σε επιστημονικά δεδομένα. Ο Επίκουρος μελέτησε τους φυσικούς νόμους και τους
παρουσίασε και ως ηθική διδασκαλία. Η διδασκαλία γιά την φιλία ανάγεται στην
ηθική, αλλά αποτελεί συγχρόνως μία σταθερή εξελικτική στρατηγική όπως την θέλει
η επιστήμη, δηλαδή μία στρατηγική που αντιμετωπίζει με επιτυχία τα προβλήματα
σε ένα κόσμο που εξελίσσεται συνεχώς, μία στρατηγική που αναδεικνύει τον
νικητή.
Η σημερινή κοινωνία στηρίζεται
στην δυναμική του ατομικού συμφέροντος με μία συμπεριφορά που δεν περνάει μέσα
από από την κοινή ωφέλεια, πράγμα τελείως ασυμβίβαστο με την Επικούρεια
φιλοσοφία. Σε αντίθεση με αυτό η ατομιστική Επικούρεια φιλοσοφία ικανοποιεί το
ατομικό συμφέρον αντλώντας μέσα από το καλάθι της κοινής ωφέλειας.
Επίσης σήμερα, ως λύση,
επανέρχεται και μία παλαιά συνταγή, που λέει να ξεχάσουμε το "εγώ"
και να γυρίσουμε στο "εμείς". Λόγω της χριστιανικής παράδοσης από την
οποία επηρεάζεται, θέλει το άτομο να κάνει το καθήκον του και να προσφέρει
χωρίς αντάλλαγμα, ακόμα και σε εκείνους που κάθονται ακίνητοι στον καναπέ του
σαλονιού τους. Είναι επόμενο αυτοί να εξαντλήσουν και να κατασπαράξουν τους
καλοπροαίρετους και ηρωικούς ανθρώπους του καθήκοντος και της προσφοράς, που
θυσιάζονται μένους γιά το κοινό καλό, και αφού τους εξοντώσουν, να
αυτοκαταστραφούν εκεί που κάθονται, στον καναπέ τους.
Αντιμετωπίζουμε μία συχνή
ερώτηση: «Γιατί δεν ασχολείστε με την πολιτική ; ». Απαντώντας σε αυτό το
ερώτημα, δεν απαντάμε σχεδόν σε τίποτε. Το σωστό ερώτημα είναι : «Γιατί δεν
ασχολείται η πολιτική με εμάς;». Η φιλοσοφία δεν αποτελεί προέκταση της
πολιτικής. Αποτελεί το υπόβαθρο της πολιτικής. Ο Επίκουρος δεν ήταν ένας
δημοκράτης, που, επάνω στις δημοκρατικές του ιδέες οικοδόμησε την φιλοσοφία
του. Ακριβώς το αντίθετο έγινε. Δεν γνωρίζω ποιά πολιτική των Κήπων θα
εμπνεύσει κάποια πολιτική και ποιά. Γνωρίζω όμως ότι αυτή θα περιέχει τις αξίες
της Επικούρειας φιλοσοφίας. Τις αξίες μας.
Γεώργιος Καπλάνης Φεβρουάριος
2013.
(1)(Κυρια Δόξα XXXI, Διογένης
Λαέρτιος, X, 150).
(2) ( Σύμβολον:
Σημάδι ή τεκμήριο μέσω του οποίου κάποιος καταλήγει σε ένα συμπέρασμα, Λεξικό
των Liddell και Scott). Βέβαια υπάρχει και άλλη μετάφραση που την λέξη
"σύμβολο" την ερμηνεύει ως "συμβόλαιο". Ακόμα καλύτερα,
έχουμε την απ' ευθείας ερμηνεία της φύσης.
(3) (στίχος 116
επ.)
(4) (De Rerum Natura, Βιβλίο I, 62, Λουκρήτιος-
"Γιά την Φύση των Πραγμάτων", Εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ").
(5) (De Rerum Natura, Λουκρήτιος- Γιά την Φύση των Πραγμάτων, Εκδόσεις
"ΘΥΡΑΘΕΝ", σελ. 490, σημείωση Γιάννη Αβραμίδη)
(6) Κύρια Δόξα XV,
Δ.Λ. X, 144, Επικούρειων ΔόξαΓ Χρήστου Γιαπιτζάκη, 125, Εκδόσεις Βερέττα).
(7) (Επικούρου
προσφώνησις 33, Επικούρειων ΔόξαΓ Χρήστου Γιαπιτζάκη, 163, Εκδόσεις Βερέττα,).
(8) ("Η Φύση
της Ευτυχίας", τίτλος του πρωτοτύπου: The nature of happiness, Εκδόσεις Κέδρος.)
(9) («Το Εγωιστικό
Γονίδιο», τίτλος πρωτοτύπου The Selfish Gene, εκδόσεις
Κάτοπτρο).
(10) Μένανδρος,
απόσπασμα 39, "Επικούρειων ΔόξαΓ Χρήστου Γιαπιτζάκη, 163).
(11) (Εκδόσεις
Σπανίδη, Ξάνθη 2006).
ΣΧΟΛΙΑ
Μήπως τα παραπάνω
σας θυμίζουν τον Κήπο του Επίκουρου που είχε εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο ; (οί
τε φίλοι τοσούτοι το πλήθος, ως μηδ'αν πόλεσιν όλαις μετρήσθαι δύνασθαι : και
οι φίλοι τόσοι πολλοί που να μη μπορείς να τους μετρήσεις σε όλες τις πόλεις -
-πασών σχεδόν εκλιπουσών των
άλλων, ες αεί διαμένουσα και νηρίθμους αρχάς απολύουσα άλλην εξ άλλης των
γνωρίμων:
η Σχολή η ίδια, ενώ σχεδόν όλες
οι άλλες είχαν αφανιστεί , συνεχίζει για πάντα χωρίς διακοπή με αναρίθμητη
διαδοχική εναλλαγή των επικεφαλής στην διευθύνσή τους) (Διογένης Λαέρτιος, X,
στίχοι 9,10)
Μήπως η
"συνεργασία" του πειράματος, δεν είναι η Επικούρεια φιλία, αφού και
οι δύο βασίζονται στην αμοιβαία ωφέλεια ; (και την φιλίαν δια τας χρείας,
δείν μέντοι προκατάρχεσθαι (και γαρ την γήν σττείρομεν), συνίστασθαι δε αυτήν
κατά κοινωνίαν εν τοις ται ηδοναίς εκπεττληρωμένοις : η φιλία συνάπτεται
γιατί καλύπτει τις ανάγκες μας. Και βέβαια κάποιος κάνει το πρώτο βήμα - όπως
σπέρνουμε την γή... ) (Διογένης
Λαέρτιος,X, στίχ. 120) (δι'αλλήλων σώζεσθαι: μπορούμε να σωθούμε μέσω
των άλλων) (Φιλόδημος Περί Παρρησίας Φ.Π. 36)
Μήπως στον
Κήπο, μέσω της "παρρησίας", δεν είχε καθιερωθεί μελετημένο σύστημα
συμπεριφοράς, ώστε να αποβάλλουν τους τρακαδόρους" - λιποτάκτες"; ( τον
σοφόν μεν ου λέγειν ηγήσεται τωι ανάλθει. και αναθήσεται ου πάσιν αλλά ενίοις :
Δεν θα θεωρηθεί ότι ο σοφός μιλά σε αγιάτρευτο ασθενή. Και δεν θα
επικοινωνήσει με όλους αλλά με μερικούς -με όσους δηλαδή εκούσια αποδεχθούν τα
λόγια του). (Φιλόδημος Περί Παρρησίας Φ.Π. 84Ν)
Μήπως ο
Επίκουρος, μελετώντας την φύση των πραγμάτων κατά την ροή τους, όπως έλεγε,
κατανόησε από τότε, με πιο απλό και εμπειρικό τρόπο, τον εξελικτικό μηχανισμό,
δηλαδή αυτό που κατανοεί και η σημερινή επιστήμη, μελετώντας και αυτή την φύση
των πραγμάτων κατά την ροή τους;
Εδώ θα πρέπει να κάνουμε μία
παρεμβολή. Η επικέντρωση στο παραπάνω επιμέρους ζήτημα της Επικούρειας
διδασκαλίας μπορεί να προκαλέσει μία εντύπωση ότι σε αυτό το επί μέρους
περιλαμβάνεται το όλον. Γι αυτό πρέπει να αναφέρουμε ότι ο ίδιος ο Επίκουρος
τιμήθηκε από την πατρίδα του γιά την ανυπέρβλητον προς πάντας ευγωμοσύνη
(ανυπέρβλητη καλή προδιάθεση και γνώμη για όλους) και γιά την ανυπέρβλητον προς
πάντας αυτού φιλανθρωπίαν (την ανυπέρβλητη φιλότητα - αγάπη - προς όλους τους
ανθρώπους. Το ίδιο βρίσκουμε και στον Επικούρειο φιλόσοφο Διογένη Οινοανδέα, ο
οποίος προσέφερε αυτό που μπορούσε από φιλότητά προς όλους του ανθρώπους, τους
γνωστούς και τους άγνωστους, τους ντόπιους και τους ξένους, αυτούς που
βρίσκονται στην ζωή και αυτούς που θα γεννηθούν στο μέλλον. Η φιλότητα προς όλους
τους ανθρώπους αποτελεί αδιαπραγμάτευτη αξία της Επικούρειας φιλοσοφίας.
Ως προς την τελευταία αναφορά σε θέματα της στρατηγικής της ομάδας, ήδη από την φυσική της Επικούρειας φιλοσοφίας γνωρίζουμε ότι ένας οργανισμός είναι δομημένος από άτομα, αλλά άλλες ιδιότητες έχει αυτός ο οργανισμός και άλλες ιδιότητες έχουν τα άτομα που δομούν αυτόν τον οργανισμό. Ο Λουκρήτιος το γράφει με πολύ γλαφυρό τρόπο : « Μπορούμε να γελάμε χωρίς να είμαστε φτιαγμένοι από άτομα που γελούν, μπορούμε να σκεφτόμαστε και να μιλάμε με λόγια σοφά, ακόμα κι αν δεν είμαστε φτιαγμένοι από άτομα με σοφία και ευφράδια ...» (De Rerum Natura, Λουκρήτιος- Γιά την Φύση των Πραγμάτων, Εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ", βιβλίο II, 973-991).
Τελείως επιφανειακά και κάπως πρόχειρα, θα μπορούσαμε εδώ να προβούμε σε κάποιες συγκριτικές παρατηρήσεις σχετικά με τις "πατέντες" δημοκρατίας που υπάρχουν, δηλαδή τους μηχανισμούς λειτουργίας της δημοκρατίας στην Ελλάδα.
Πολλά από αυτά στην ουσία είναι προγράμματα στα οποία έχουν τοποθετηθεί "ιοί" καταστροφής από τον κατασκευαστή τους. Παράδειγμα: Στο πρόγραμμα λειτουργίας των συνεταιρισμών έχει τοποθετηθεί Ίός" στο έλεγχο των οικονομικών. Είναι προδιαγεγραμμένο να πτωχεύσουν. Στο πρόγραμμα λειτουργίας των σωματείων ο "ιός" βρίσκεται στις αρμοδιότητες του προέδρου. Αντίθετα στην δημοκρατία της Σπάρτης ο Ίός" της βασιλείας εξουδετερώθηκε από τον ορισμό δύο βασιλέων).
Στις "πατέντες" της
δημοκρατίας λοιπόν ίσως η δημοκρατία δεν αποτελεί μόνο ιδεολογία, αλλά και
ιδεολόγημα, ενώ ο Κήπος στηρίχθηκε και θα στηρίζεται στην φιλία, δηλαδή θα έχει
επίπεδο οργάνωσης ανώτερο από την "δημοκρατία".
Ο Κήπος ,
λοιπόν, έχει ανώτερο επίπεδο οργάνωσης. Όμως αυτό είναι ήδη μεγάλη κουβέντα.
Μήπως;; Το να ασχολείσαι με σχέσεις συνεργασίας και να μη χάνεις τον χρόνο σου
και την ενέργειά σου σε σχέσεις ανταγωνισμού είναι μία στρατηγική επιλογή και
μάλιστα μία στρατηγική επιλογή που αποβλέπει στη νίκη και όχι στην θυσία και
την ήττα, είναι μία στρατηγική που μπορούν να την πραγματώσουν νικητές και όχι
θύματα.
** Αντί για «ιός» πιό σωστά θα ήταν
να μιλήσουμε για ατέλεια σε ένα υποσύστημα του συστήματος.
.jpg)
