«ΟΥΘΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΚ ΤΟΥ ΜΗ ΟΝΤΟΣ. ΠΑΝ ΓΑΡ ΕΚ ΠΑΝΤΟΣ ΕΓΙΝΕΤΟ ΑΝ ΣΠΕΡΜΑΤΩΝ ΓΕ ΟΥΘΕΝ ΠΡΟΣΔΕΟΜΕΝΟΝ. ΚΑΙ ΕΙ ΕΦΘΕΙΡΕΤΟ ΔΕ ΤΟ ΑΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΝ ΕΙΣ ΤΟ ΜΗ ΟΝ, ΠΑΝΤΑ ΑΝ ΑΠΩΛΩΛΕΙ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ, ΟΥΚ ΟΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΙΣ Α ΔΙΕΛΥΕΤΟ». Τίποτε δεν γίνεται από το τίποτε. Διότι, διαφορετικά, το κάθε πράγμα θα γινόταν από το καθένα και δεν θα υπήρχε ανάγκη σπερμάτων. Και εάν αυτό που χάνεται καταστρεφόταν έως την ανυπαρξία, όλα τα πράγματα θα είχαν εξαφανιστεί, αφού δεν θα υπήρχαν αυτά στα οποία θα διαλύονταν. Επίκουρος Επιστολή Προς Ηρόδοτον.
«Χάμω σερνόταν μπρος τα μάτια
όλων ατιμασμένη η ανθρώπινη ζωή, πλακωμένη από το βάρος της θρησκείας που απ’ τα ουράνια πρόβαλε την τρομερή της όψη και απειλούσε τους θνητούς. Τότε πρώτος ένας Έλληνας τόλμησε να υψώσει τα μάτια του τα θνητά καταπάνω της και να της αντισταθεί. Αυτόν δεν τον σταμάτησαν οι κεραυνοί μήτε το απειλητικό μουρμουρητό τ’ ουρανού μήτε τα παραμύθια των θεών. Ίσα - ίσα που δυνάμωσαν το θάρρος της ψυχής του και τη θέληση να αποτινάξει, πρώτος αυτός, τις κλειδωνιές που σφράγιζαν τα μυστικά της φύσης. Και η ζωντανή ορμή του νου θριάμβευσε και διάβηκε τους φλογισμένους φράχτες τ’ ουρανού και περπάτησε στο απέραντο Σύμπαν με λογισμό και πνεύμα.
Και μας ξανάρθε νικητής για να μας πει τι μπορεί να γίνει και τι όχι και πως ορίζεται με νόμους ακλόνητους η δύναμη στο κάθε τι. Έτσι με τη σειρά της, ποδοπατημένη συντρίβεται η θρησκεία, κι εμάς η νίκη του μας υψώνει στα ουράνια».
Λουκρήτιος De Rerum Natura.
Ο εξελικτισμός και η αλληλεπίδραση στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης είναι γεγονός, το οποίο συμβαίνει και μόνο από το γεγονός ότι τίποτα δεν μπορεί να δημιουργηθεί από το τίποτα. Όμως προκειμένου να καθορίσουμε την οποιαδήποτε θεωρία ή φιλοσοφία ως ενιαίο σύνολο αρχών και κανόνων για την υπαγωγή σε αυτές της ανθρώπινης συμπεριφοράς και στάσης απέναντι στη ζωή και τα πράγματα, πρέπει να προσδιορίσουμε πρώτα τους κανόνες μεθοδολογίας, με βάση τους οποίους θα ορίσουμε και θα προσδιορίσουμε ένα σύστημα σκέψης και μία στάση ζωής.
Έτσι λοιπόν, μπορούμε να ορίσουμε σε σχέση με τη μέθοδο τα ακόλουθα :
Ένα σύστημα σκέψης προκειμένου να οριστεί στη σφαίρα της φυσικής ή στη σφαίρα της μεταφυσικής, προσδιορίζεται από αυτά που διατυπώνει:
Α) Σχετικά με τη δημιουργία του κόσμου
Β) Εάν αυτή η δημιουργία αυτοπροσδιορίζεται ή ετεροπροσδιορίζεται
Γ) Για την υλική ή μη υπόσταση του σύμπαντος
Δ) Για την εξέλιξη των οργανικών και ανόργανων υλικών σωμάτων
Ε) Για το πεπερασμένο ή μη του ανθρώπινου βίου
Στ) Για την ύπαρξη ή μη του Θεού, ιδωμένου υπό το πρίσμα του ανώτατου όντος - δημιουργού.
Ο παραπάνω διαχωρισμός της ανθρώπινης σκέψης δεν έχει μόνο θεωρητική αξία.
Η αξία του συνίσταται κυρίως στον τρόπο που αντιμετωπίζει την ανθρώπινη ζωή, τις σχέσεις των ανθρώπων τόσο ως μεμονωμένων ατόμων όσο και ως κοινωνικών συνόλων. Και έχει τέτοια αξία διότι σε τελευταία ανάλυση, προτείνει τη διαχείριση των επιθυμιών, φόβων και ανασφαλειών των ατόμων προκειμένου αυτά να οδηγηθούν στην ατομική ευτυχία και να ενταχθούν ομαλά στο κοινωνικό περιβάλλον.
Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, όλα
επηρεάζονται από όλα.
Όμως, κάθε ρεύμα σκέψης έχει την τάση να ενσωματώνει μέσα σε αυτό δοξασίες από άλλα ρεύματα σκέψης, παράλληλα ή ακόμα και αντιθετικά, προσαρμόζοντάς τα ή αλλάζοντάς τα προκειμένου να τα εντάξει στην ενιαία δομή αυτού που προτείνει. Έτσι λοιπόν, οι επιδράσεις έχουν νόημα να προταχθούν όταν αυτές αλλοιώνουν το σκληρό πυρήνα του συστήματος σκέψης, στο οποίο εντάσσονται και όχι όταν μεταλλασόμενες, παραλλάσσουν, έχοντας απωλέσει το πραγματικό τους περιεχόμενο προκειμένου να ενταχθούν σ’ ένα αντίθετο σύστημα σκέψης.
Η συζήτηση περί του θείου έχει νόημα όταν γίνεται αποδεκτή η θέση ότι υπάρχει ένα ανώτερο όν, το οποίο σε κάποιο προγενέστερο χρόνο έχει δημιουργήσει το σύμπαν.
Οι θέσεις του Επικούρου σχετικά με τους Θεούς,
μπορούν να συμπυκνωθούν στα παρακάτω δύο αποσπάσματα : «το μακάριο και άφθαρτο
όν ούτε το ίδιο έχει έγνοιες ούτε με άλλους ασχολείται.
Κατά συνέπεια, ούτε οργίζεται ούτε κάνει χάρες. Διότι αυτά είναι γνωρίσματα ασθενούς όντος». «ασεβής δεν είναι εκείνος που απορρίπτει τους Θεούς των πολλών αδαών, αλλά εκείνος, ο οποίος αποδίδει στους θεούς ιδιότητες που τους προσάπτουν οι πολλοί αδαείς». Στο πρώτο απόσπασμα, το ανώτερο ον ορίζεται χωρικά στο χώρο του επέκεινα, ενώ ταυτόχρονα ούτε επηρεάζεται ούτε επηρεάζει τις ζωές των ανθρώπων. Στο δεύτερο απόσπασμα, είναι σαφής η προσπάθεια απόσεισης της κατηγορίας της ασεβείας, κατηγορία με την οποία θανατώθηκε στην Αθήνα ο Σωκράτης. Το πρώτο απόσπασμα δείχνει να είναι σε αντίθεση με βασικές δοξασίες του Επικούρου (π.χ. τίποτα δε δημιουργείται από το τίποτα, το υλικό του σύμπαντος κλπ.), εάν δεν ιδωθεί μέσα από το πρίσμα του χρόνου και του χώρου, μέσα στον οποίο έζησε και δίδαξε ο Δάσκαλος.
Όπως είναι γνωστό, ο Επίκουρος έζησε και δίδαξε στα χρόνια των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τα ελληνικά κράτη - πόλεις έχουν καταρρεύσει ως πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές οντότητες, ενώ η πολιτική και κοινωνική αναταραχή είναι καθημερινό φαινόμενο.
Η εκστρατεία του Αλέξανδρου στην Ασία έχει μετατοπίσει το κέντρο του ελληνικού κόσμου από την ηπειρωτική Ελλάδα στην Ανατολή, ενώ η πολιτική δημοκρατία σταδιακά έχει υποταχθεί στη δύναμη των όπλων.
Ως πρωταρχική αρετή για την πολιτική διακυβέρνηση των ολιγαρχικών και των κατά τόπους βασιλιάδων αναγορεύεται η πολιτική σταθερότητα. Είναι σημαντικό για τα κράτη που δημιουργούνται και
αποτελούνται από πολλές πόλεις, να υπαγάγουν τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών των επιμέρους πόλεων - κρατών στη νέα κρατική συγκρότηση. Οι δοξασίες που διαταράσσουν το κοινωνικό status quo, είναι επικίνδυνες και ως εκ τούτου υπό διωγμό. Έτσι ο Επίκουρος, επιλέγει την πιο ανώδυνη τοποθέτηση απέναντι στην ύπαρξη ή μη των Θεών, διατυπώνοντας τη θεωρία του μη επηρεασμού.
Φαντάζει σα να έχει κλείσει τους Θεούς σε ένα κουτί, αφαιρώντας τους από την οπτική των ανθρώπων, αλλά και τους ανθρώπους από την οπτική των θεών. Σίγουρα στην παραπάνω τοποθέτησή του έπαιξε ρόλο και η τύχη του Πρωταγόρα. Ο αρχαίος Έλληνας σοφιστής Πρωταγόρας, όταν του ζήτησαν να τοποθετηθεί σχετικά με την ύπαρξη των θεών, έδωσε την παρακάτω απάντηση:
"Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: ούτε ότι υπάρχουν, ούτε ότι δεν υπάρχουν, ούτε τι λογής μορφή έχουν. Γιατί είναι πολλά τα όσα εμποδίζουν να γνωρίζουμε. Από τη μία το άδηλο του ζητήματος και από την άλλη η συντομία της ανθρώπινης ζωής"
Για αυτή του τη δήλωση ο
Πρωταγόρας εξορίστηκε και τα βιβλία του ρίχτηκαν στην πυρά. Δεν είναι απόλυτα σαφές αν ο Πρωταγόρας θεωρούσε την ύπαρξη των θεών εγγενώς ανεξιχνίαστη ή απλώς εξαιρετικά δύσκολη να διαπιστωθεί. Η φράση "το άδηλο του ζητήματος" κλίνει προς την
πρώτη εκδοχή- η φράση "η συντομία της ανθρώπινης ζωής" προς τη δεύτερη.
Στον παραπάνω συλλογισμό για την
τοποθέτηση στο θέμα αυτό του Επίκουρου συνηγορεί και η μορφή οργάνωσης που επιλέγει για τον εαυτό του και τους φίλους του, δηλαδή ο Κήπος. Ο Κήπος, στην ουσία, είναι μία κοινωνία μέσα στην κοινωνία, μία δυναμική κατάσταση με συγκολλητική ουσία την φιλία, μία πόλη μέσα στην πόλη, η οποία οργανώνεται δημοκρατικά, εκπαιδεύει τους ανθρώπους στην αφοβία, δημιουργεί τις προϋποθέσεις μιας πιο δίκαιης κοινωνίας, η οποία θα αντικαταστήσει τις κοινωνίες των πόλεων που παρακμάζουν.
Την ίδια περίπου χρονική περίοδο η πλατωνική φιλοσοφία είναι δυϊστική, χωρίζοντας τον κόσμο σε μία υλική και μία ιδεατή σφαίρα ύπαρξης. Αυτό γίνεται με την εισαγωγή της θεωρίας των ιδεών, οι οποίες κατά τον Πλάτωνα είναι τα αιώνια αρχέτυπα των αισθητών, υλικών πραγμάτων, υπερβατικά καλούπια τα οποία γίνονται αντιληπτά μόνο με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις. Τα αισθητά αντικείμενα τα θεωρεί κατώτερα, υλικά και φθαρτά είδωλα των ιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Έτσι π.χ. κάθε άλογο είναι υλικό στιγμιότυπο, ή αντανάκλαση, της άυλης ιδέας "άλογο", η οποία συγκεντρώνει τα αναλλοίωτα και κοινά χαρακτηριστικά όλων των αλόγων (αφηρημένες έννοιες όπως η δικαιοσύνη ή η ομορφιά έχουν επίσης τις δικές τους αρχέτυπες ιδέες).
Ο Πλάτων λοιπόν αναγνωρίζει δύο διαφορετικούς κόσμους, τον αισθητό, ο οποίος διαρκώς μεταβάλλεται και βρίσκεται σε ασταμάτητη ροή, κατά τον Ηράκλειτο, και τον νοητό κόσμο, τον αναλλοίωτο, δηλαδή τις ιδέες, οι οποίες υπάρχουν σε τόπο επουράνιο. Αυτές είναι τα αρχέτυπα του ορατού κόσμου, τα αιώνια πρότυπα και υποδείγματα τα οποία συντηρούν τη μορφή των υποκείμενων υλικών σωμάτων. Πρόκειται δηλαδή για ένα δυϊστικό, ιεραρχικό μεταφυσικό σύστημα.
Ο Πλάτωνας ανέπτυξε συστηματικά
τις διδασκαλίες του πυθαγορισμού, ευνοώντας όπως και ο Πυθαγόρας τα μαθηματικά, τα οποία έβλεπε ως "παράθυρο" στον κόσμο των ιδεών αφού ασχολούνται με άυλες και αναλλοίωτες έννοιες, οι οποίες διαμορφώνουν τον κόσμο και ως μέσο προετοιμασίας για την σωκρατική διαλεκτική. Με τη θεωρία των ιδεών αποκαλύπτει "τα μυστικά των Μυστηρίων" στα οποία ο ίδιος είναι
μυημένος.
Η γνωσιολογία του ήταν καθαρά ορθολογική, δεδομένου ότι σύμφωνα με αυτήν μόνο με τον νου μπορούν να προσεγγιστούν οι ιδέες και άρα η πραγματική, βαθύτερη φύση του κόσμου. Η εμπειρία των αισθήσεων για τον Πλάτωνα ήταν από αβέβαιη έως ψευδής, ενώ αντιθέτους η λογική διερεύνηση αποκάλυπτε έμφυτη γνώση, ενόραση των ανάλογων υπερβατικών ιδεών, η οποία προϋπήρχε με λανθάνουσα μορφή στον νου λόγω της θείας καταγωγής της ψυχής πριν την ενσάρκωση της. Υψηλότερη ιδέα θεωρούσε την ιδέα του Αγαθού από την οποία απέρρεαν όλες οι άλλες.
Στην ψυχή ο Πλάτωνας διακρίνει
τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Γι' αυτό και αναγνωρίζει τρεις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη, η καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί και σε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής. Τις τρεις αυτές αρετές της ψυχής, τις παραλληλίζει με τις τρεις χορδές της λύρας, την υπάτη, τη μέση και τη νήτη.
Αλλά οι τρεις αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται
αρμονικά, ώστε το λογιστικό ως θείο να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει σ' αυτό ως βοηθός, και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, για να μην επιχειρεί να άρχει αυτό, αφού είναι το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής. Από την αρμονική ανάπτυξη των τριών αρετών αποτελείται η δικαιοσύνη, η οποία είναι αρμονία των τριών άλλων αρετών.
Η φιλοσοφία του Πλάτωνα είναι
καθαρά πολιτική. Επειδή και η πόλη αποτελεί μία αντανάκλαση του ανθρώπου, διακρίνει και σ' αυτήν τρία γένη: το βουλευτικό, το πολεμικό και το χρηματικό, τα οποία αντιστοιχούν προς τα τρία μέρη της ψυχής. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην πόλη πρέπει να υπάρχει η δικαιοσύνη, δηλαδή η αρμονία, που πετυχαίνεται, όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη εκτελεί το δικό του έργο και δεν επιδιώκει τα ξένα. Αυτός ο διαχωρισμός οδηγεί ευθέως στην πρόταση για την διακυβέρνηση των πόλεων από τους ολιγαρχικούς, οι οποίοι είναι και οι μυημένοι. Αυτός ο τρόπος οργάνωσης των κοινωνιών είναι σε ευθεία αντίθεση με τον δημοκρατικό τρόπο της οργάνωσης των κήπων του Επίκουρου. Η αντιπαλότητα του Πλάτωνα προς τις απόψεις των
ατομικών είναι φανερή από ορισμένους διαλόγους (κυρίως στον Τίμαιο και τους Νόμους) όπου καταπολεμούνται απόψεις, οι οποίες ανήκουν στους ατομικούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πλάτωνας αν και γνωρίζει τον Δημόκριτο πουθενά δεν τον αναφέρει στα γραπτά του όπως και κανέναν από τους άλλους ατομικούς φιλοσόφους. Η πληροφορία ότι ο Πλάτων θέλησε να κάψει όσα βιβλία του Δημόκριτου μπόρεσε να συγκεντρώσει και ότι τον συγκράτησαν την τελευταία στιγμή οι πυθαγόρειοι Αμύκλας και Κλεινίας με το επιχείρημα ότι τα βιβλία του Δημόκριτου υπήρχαν ήδη στα χέρια πολλών, αν και ελέγχεται ως πλαστή, πρέπει ως αφορμή για την δημιουργία της να έχει την απουσία του ονόματος του Δημοκρίτου από τα έργα του Πλάτωνα.
Η ιστορία της φιλοσοφίας της μεταφυσικής μέχρι τον Κικέρωνα είναι σαφώς επηρεασμένη από αυτόν.
Κατά την εποχή του Αυγούστου υπήρξε μία αναβίωση της πλατωνικής φιλοσοφίας, ο μεσοπλατωνισμός. Κύριος εκπρόσωπος αυτού ήταν ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς.
Ο μεσοπλατωνισμός εισάγει το πρώτον συστηματικά και ευδιάκριτα τον συγκρητισμό και τον εκλεκτικισμό στην ελληνική φιλοσοφία, σε πλήρη αντίθεση με τον διανοητικό σεκταρισμό της ελληνιστικής εποχής.
Η τάση αυτή στον μεσοπλατωνισμό ερμηνεύεται από τις κρατούσες συνθήκες στην αυτοκρατορία και την καθημερινή κοινωνική ζωή.
Ο μακροχρόνιος αγώνας των δημοκρατικών και των ολιγαρχικών στη Ρώμη έχει μόλις λάβει τέλος με οριστική επικράτηση των ολιγαρχικών. Τη δημοκρατία της έχει αντικαταστήσει ο Αυτοκράτορας. Η σύγκλητος δεν παίζει πια κανένα ρόλο. Στην αυτοκρατορία έχουν ενσωματωθεί οριστικά μεγάλες εδαφικές περιοχές οι οποίες κατοικούνται από διαφορετικούς λαούς με διαφορετικά ήθη, έθιμα, δοξασίες, θεούς και κοινωνική οργάνωση. Ο συγκρητισμός και ο εκλεκτικισμός είναι απαραίτητος για την ύπαρξη της ίδιας της αυτοκρατορίας ως ενιαίας «κρατικής οντότητας». Η λατρεία του αυτοκράτορα αποτελεί την συγκολλητική ουσία στο επίπεδο των δομών. Η προσπάθεια συγκρητισμού στο πεδίο των θρησκευτικών δογμάτων (ενσωμάτωση τυπικού λατρευτικού από άλλα δόγματα, ενσωμάτωση τελετουργιών, ενσωμάτωση εορτών στις οποίες δίνονται νέες ονομασίες και περιεχόμενο κλπ) κατ’ αρχήν εξυπηρετεί την διοίκηση των διοικούμενων. Η προσπάθεια στη φιλοσοφία αφορά την ένταξη και ενσωμάτωση περιφερειακών απόψεων διαφόρων φιλοσοφικών ρευμάτων στο κρατούν φιλοσοφικό ρεύμα με στόχο την διακυβέρνηση και την ασφάλεια της ολιγαρχίας και την διαφύλαξη των προνομίων της.
Κατά τα τέλη του δεύτερου αιώνα, ο μεσοπλατωνισμός μετατρέπεται σταδιακά, υπό την επίδραση του νεοπυθαγορισμού και του ερμητισμού στην κατεχόμενη από τους Ρωμαίους Αίγυπτο, στο κίνημα του νεοπλατωνισμού, με αρχικό εκπρόσωπο τον Πλωτίνο.
Η Ακαδημία στην Αθήνα επανιδρύεται ως κέντρο νεοπλατωνικών μελετών κατά τον τέταρτο αιώνα με ιδεαλιστικό, μυστικιστικό και σωτηριολογικό χαρακτήρα.
Την ίδια εποχή, περίοδο έντονων
θρησκευτικών ζυμώσεων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και σταδιακής επικράτησης του χριστιανισμού στη Μεσόγειο, το ιερατείο της αστικής ελληνορωμαϊκής θρησκείας, αλλά και των ελληνικών μυστηριακών λατρειών, συσπειρώθηκαν γύρω από τον νεοπλατωνισμό ως υπερασπιστή του μέχρι πρότινος επικρατούντος παγανισμού και της δικής τους εξουσίας η οποία έφθινε διαρκώς μη μπορώντας να προσαρμοστεί στα νέα κοινωνικά δεδομένα. Μεμονωμένοι νεοπλατωνικοί και παγανιστικοί πυρήνες επέζησαν ως τον έκτο αιώνα, ως σέκτες, οπότε και ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκλεισε με διάταγμα την Ακαδημία της Αθήνας.
Για τον Φίλωνα, κύριο εκπρόσωπο
του μεσοπλατωνισμού η στωϊκή αντίληψη του Λόγου ως ενεργού, συμφυούς χαρακτηριστικού του Θεού που δρα εγκόσμια, της ενιαίας αρχής και φορέα των Μορφών- λόγων, έχει κεφαλαιώδη σημασία —όπως συμβαίνει και με τη δημιουργική προσαρμογή της πυθαγόρειας-πλατωνικής δυάδας από την ύστερη ιουδαϊκή αντίληψη της Σοφίας του Θεού. Ο Φίλων θεωρεί ότι οι πλατωνικές «ιδέες» ενσωματώνονται στον Λόγο. Η κοσμολογία του βασίζεται στον πλατωνικό ιδεαλισμό, δηλαδή στη δοξασία ότι μεταξύ του υπέρτατου Όντος και του υλικού κόσμου υφίσταται η επικράτεια των πνευματικών αρχέτυπων, που είναι αιώνια, άυλα και που αναγνωρίζονται μόνο διανοητικά, τα οποία προϋπήρχαν της δημιουργίας του υλικού κόσμου. Ο Φίλων αναγνωρίζει πλατωνική αντανάκλαση στο εδάφιο Έξοδος 3:14 όπου ο Θεός λέει στον Μωυσή ότι το όνομα του είναι «ό ών» σύμφωνα με την ελληνική μετάφραση των Εβδομήκοντα, μια έκφραση που χρησιμοποιούσαν ήδη οι πλατωνιστές για να κατονομάσουν το Θεϊκό "όντως ον". Επιπλέον, θεωρεί ότι
διάφορες ελληνικές δοξασίες έχουν Βιβλική προέλευση. Η αλληγορική ερμηνεία των Γραφών που εισηγήθηκε επηρέασε αργότερα, κυρίως τη χριστιανική ερμηνευτική της Βίβλου με ανεξίτηλο τρόπο.
Το πλατωνικό φιλοσοφικό σύστημα
κυρίαρχο στοιχείο στο συγκρητισμό του Φίλωνα, επηρέασε, εκτός από την εξέλιξη του Ιουδαϊσμού, τους νεοπλατωνιστές φιλοσόφους και τους εκκλησιαστικούς πατέρες.
Οι χριστιανοί φιλόσοφοι δεν
υιοθέτησαν ποτέ τον πλατωνισμό στο σύνολό του. Εντούτοις, το σύνολο της χριστιανικής θεολογίας βρισκόταν σε εξάρτηση, τουλάχιστον ως κάποιο βαθμό, από την εκάστοτε ελληνική φιλοσοφία —κατά κύριο λόγο τον πλατωνισμό. Κάποιοι χριστιανοί στοχαστές δέχτηκαν ιδιαίτερα ισχυρή πλατωνική επίδραση έτσι ώστε μπορούν να προσδιοριστούν ως χριστιανοί πλατωνιστές. Το φαινόμενο του χριστιανικού πλατωνισμού μπορεί να χωριστεί σε γενικές γραμμές ανάμεσα α) στον εξαρτώμενο από τον Φίλωνα και τον μέσο πλατωνισμό και β) στον εξαρτώμενο από τον νεοπλατωνισμό (3ος αιώνας μχ).
Κάποια από τα βασικά στοιχεία του μέσου πλατωνισμού που επέδρασσαν στον Χριστιανισμό περιλαμβάνουν α) την τελεολογία, β) την ελεύθερη βούληση σε σχέση με τη θεία πρόνοια, γ) την κοσμολογία και δ) τη σχέση του Πατέρα με το Γιο και μεταγενέστερα τις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των προσώπων της Τριάδας ε) καθώς επίσης και την πολιτική θεωρία.
Επίσης, μερικοί Χριστιανοί υποστήριξαν την πίστη στην αθανασία της ψυχής με πλατωνικά επιχειρήματα. Οι σημαντικότερες επιρροές της Πλατωνικής φιλοσοφίας στο χριστιανισμό είναι το δόγμα της αθανασίας της ψυχής και το δόγμα της απολυτότητας του Θεού. Οι θέσεις περί Θεού που καταγράφει ο Πλάτων στο έργο του Πολιτεία αποτέλεσαν τη βάση για τη μεταγενέστερη εμφάνιση της αποφατικής θεολογίας —της θεολογίας του τι δεν είναι ο Θεός.
Τόσο το λεξιλόγιο όσο και τα επιχειρήματα της πλατωνικής φιλοσοφίας αποδείχτηκαν ζωτικό εννοιολογικό πεδίο στην φιλοσοφική διάρθρωση του Χριστιανισμού.
Η πρωτοχριστιανική εκκλησία του
1ου αιώνα διάκειται εχθρικά προς την ελληνική φιλοσοφία. Αυτή η στάση αλλάζει σταδιακά κατά τη διάρκεια του 2ου αιώνα. Τα πρώτα σπαράγματα βέβαια της Πλατωνικής φιλοσοφίας μπορούν να βρεθούν και στην Καινή Διαθήκη, όπου ο Απόστολος Παύλος στην Α' Προς Κορινθίους Επιστολή, αναφερόμενος στο σώμα της εκκλησίας, εικονίζει και ζωγραφίζει την ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα. Ο παλαιότερος χριστιανικός πλατωνισμός εκπροσωπείται υποτυπωδώς στον Ιουστίνο τον Μάρτυρα (περ. 150 μ.Χ.), αλλά και σαφέστερα από τον Αθηναγόρα τον Αθηναίο (τέλη 2ου αιώνα), σε μια εποχή κατά την οποία ορισμένοι Χριστιανοί άρχισαν να αποκαλούν την πίστη τους «φιλοσοφία» και αναζητούσαν να εντοπίσουν κοινά στοιχεία με μη Χριστιανούς στοχαστές. Σε πιο ανεπτυγμένη μορφή εκπροσωπείται από τους αλεξανδρινούς Κλήμη (περ. 150-215) και Ωριγένη (περ. 176-254). Ο Κλήμης υπήρξε απροκάλυπτα δεκτικός στον πλατωνισμό, ενώ ο Ωριγένης συγκεκαλυμμένα, αν και ήταν ο βαθύτερα επηρεασμένος από τους δύο. Ο Ωριγένης, όπως και ο Πλωτίνος, υπήρξε μαθητής του Αμμώνιου Σακκά χριστιανού και νεοπλατωνικού. Δόγματα που ανέπτυξε ο Ωριγένης και τα οποία τον έφεραν σε δυσχερή θέση ήταν α) η άποψη που διακρατούσε για τον Γιο ως Λόγο και Δημιουργό, β) η πίστη του σε διαδοχικές ενσαρκώσεις και κόσμους και γ) η άρνηση των αιωνίων βασάνων —όντας κατά βάση ιδέες εντελώς ξένες προς τον Χριστιανισμό, οι οποίες προέκυψαν από μια παραγωγική ερμηνεία τόσο του στωικισμού όσο και του πλατωνισμού.
Ο νεοπλατωνισμός παρά τις
ταλαντεύσεις του Ωριγένη επηρεάζει σημαντικά τον χριστιανισμό κατά την διάρκεια του
δεύτερου αιώνα. Η παράλληλη εξουσία των χριστιανών έχει ήδη αναπτυχθεί σε όλη την λεκάνη της Μεσογείου και σε όλη την αυτοκρατορία. Ήδη εξασκείται στην κατάληψη της εξουσίας μετατρεπόμενη από επικρατούσα θρησκεία σε αποκλειστική. Η μετατροπή αυτή που θα διαρκέσει με πισωγυρίσματα δύο περίπου αιώνες είναι ο δρόμος για την συμμετοχή της εκκλησίας στην οικονομική διακυβέρνηση των κατοικιών της αυτοκρατορίας. Η εκκλησία θα ανταλλάξει με τον αυτοκράτορα και το μπλοκ εξουσίας την πίστη των ανθρώπων με την συμμετοχή της στην οικονομική διακυβέρνηση. Ο ερανισμός της περιόδου και η επιλεκτική ενσωμάτωση του πλατωνισμού στη δογματική του χριστιανισμού είναι μία προετοιμασία για την μετατροπή της παράλληλης εξουσίας των χριστιανικών κοινοτήτων σε κυρίαρχη εξουσία της αυτοκρατορίας. Τον έκτο αιώνα όταν πλέον έχει επικρατήσει οριστικά και ως κοσμική εξουσία θα προχωρήσει στο επόμενο αποφασιστικό βήμα.
Την κατάργηση της φιλοσοφίας. Ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός κλείνει με διάταγμα την Ακαδημία της Αθήνας, δεδομένου ότι ο
Πλάτωνας στο σύνολό του δεν είναι χρήσιμος στην εκκλησία πλέον για την κατάληψη της κοσμικής εξουσίας.
Ο διαχωρισμός του χριστιανισμού
σε δύο περιόδους την πρώτη η οποία είναι καλή και στη δεύτερη η οποία είναι η πηγή των δινών της ανθρωπότητας πάσχει και μεθοδολογικά και επιστημονικά. Αντιστρέφει την πραγματικότητα και κινείται σαφώς στον κόσμο των ιδεών. Σύμφωνα με τον Επίκουρο και τους ατομικούς φιλοσόφους οι «ιδέες» των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα της παρατήρησης και της εμπειρίας. Η παρατήρηση και η εμπειρία λοιπόν προηγούνται σαφών των «ιδεών» Η αλλαγή των κοινωνικών δεδομένων στη ζωή των ανθρώπων είτε ως ατόμων είτε ως μελών των οργανωμένων συνόλων προηγείται και η θεωρία έρχεται να καταγράψει, να ερμηνεύσει και να εξωραΐσει αυτή την αλλαγή. Το νέο επίπεδο ισορροπίας στο κοινωνικό status quo περιέχει βασικά την άποψη των
κυρίαρχων κοινωνικά τάξεων και στρωμάτων αλλά και των κυριαρχούμενων στον ελάχιστο όμως βαθμό που αυτό είναι απαραίτητο για την μη εξέγερση και την μη αποδοχή της κυριαρχίας από τους κυριαρχούμενους. Κανένας Λακτάντιος, κανένας φιλόσοφος, κανένας επίσκοπος ή ιεροφάντης δεν θα μπορούσε με τα γραπτά του κείμενα -ειδικά εκείνη την εποχή που τα γραπτά απευθύνονταν σε μικρά τμήματα του εν γένει πληθυσμού- να αλλάξει την πορεία της κοινωνίας. Ο Κωνσταντίνος με την ενέργειά του για την μετατροπή του χριστιανισμού σε επικρατούσα θρησκεία της αυτοκρατορίας
σώζει μετασχηματίζοντας την αυτοκρατορία και θεμελιώνει εκ νέου την εξουσία του. Η ενέργειά του αυτή είναι αποτέλεσμα διεργασιών που έγιναν τους δύο τελευταίους αιώνες με την ανάπτυξη της παράλληλης εξουσίας τω ν χριστιανών. Αλλάζει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας και την μεταφέρει από την Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη και ταυτόχρονα μετασχηματίζει και το μπλοκ εξουσίας με την συμμετοχή σε αυτό της εκκλησίας. Το νέο μπλοκ έχει μέσω της εκκλησίας - η οποία στην νέα γεωγραφική περιοχή έχει μεγάλη δύναμη - την αποδοχή των κυριαρχούμενων.
Σε όλη αυτή τη μακρά διαδρομή ένα είναι σαφές. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα και η μετεξέλιξή της ο επιλεκτικός ερανισμός της από τον χριστιανισμό έχει να κάνει με τρία βασικά στοιχεία, α) Την φιλοσοφική θεμελίωση της ιεραρχίας στην πολιτεία του θεού, β) Την νομιμοποίηση της ολιγαρχικής διακυβέρνησης στο επίπεδο της κοσμικής εξουσίας γ) τον έλεγχο των απλών ανθρώπων και την «αδρανοποίησή» τους με βάση τον διαχωρισμό των αρμοδιοτήτων και το φαντασιακό της ζωής αυτής καθ’ αυτής. Εκεί νομίζω πως βρίσκεται και η βάση της λυσσαλέας αντίδρασης σε όλη αυτή την μακρά χρονική περίοδο τόσο στους ατομικούς φιλοσόφους όσο και στους κήπους του Επίκουρου. Ο Επίκουρος με την διδασκαλία του προτείνει στην ουσία μία άλλη μορφή διακυβέρνησης της κοινωνίας. Η αφαίρεση του φόβου του θανάτου και η θέση του περί του πεπερασμένου της ζωής σε συνδυασμό με την ηθική του διδασκαλία, αλλά κυρίως με την πρακτική οργάνωση της παράλληλης κοινωνίας των φίλων έρχονται για πρώτη φορά να αμφισβητήσουν οργανωμένα την ολιγαρχική δομή της κοινωνίας. Είναι ο πρώτος που με τον μαχητικό του διαφωτισμό αναγορεύει την παθητική αντίσταση σε οργανωμένη στάση ζωής για την πορεία του ανθρώπου προς την ηδονή και την αταραξία. Όλα αυτά τα πραγματοποιεί εντός της κοινωνίας προσπαθώντας να την αλλάξει με την δύναμη των πολλών, οι οποίοι απαλλαγμένοι από τους φόβους τους θα προσπαθήσουν στο παρόν να κάνουν την ζωή τους καλύτερη.
Έχουν ομοιότητες οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες με τους κήπους του επίκουρου; Την εξής καμία για τους παρακάτω λόγους:
Οι χριστιανικές κοινότητες
«αγάπες» αναφέρονται στο υπερβατικό όν με την διαμεσολάβηση του ιερατείου προσδοκώντας την καλύτερη ζωή μετά τον θάνατο, τον οποίο μάλιστα πολλές φορές τον επιδιώκουν γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Οι κήποι του επίκουρου έχουν ως στόχο ακριβώς το αντίθετο την εκπαίδευση των ανθρώπων στην αφοβία του θανάτου και την καλύτερη ζωή σήμερα δεδομένου ότι ο θάνατος είναι μια οριστική και μόνιμη κατάσταση.
Η φιλία έχει ως αφετηρία τις
σχέσεις των ανθρώπων και μπορεί μέσα από αυτήν να οργανωθεί η κοινωνική ζωή των ανθρώπων καλύτερη στο παρόν. Η αγάπη έχει ως αφετηρία τον θεό κατατείνει στην μετά θάνατο ανταμοιβή και υπάρχει στο παρόν μόνο σε συσχετισμό με το μέλλον.
Η φιλία προϋποθέτει την
δημοκρατική οργάνωση των σχέσεων των ανθρώπων ενώ η αγάπη στηρίζεται σε εξουσιαστική δομή.
Οι «κήποι» είναι εμφανείς στη
λειτουργία τους ενώ οι αγάπες είναι στην αρχή μυστικές οργανώσεις.
Οι διαφορές είναι πάρα πολλές
δεδομένου ότι διαφέρουν οι στόχοι αλλά και η πρακτική λειτουργία των «κήπων» από τις «αγάπες».
Η σύγχυση τόσο για την λειτουργία
όσο και για τις δομές αν δεν πρόκειται για παρανόηση είναι μακριά από την φιλοσοφία του επίκουρου και μάλιστα στο πιο δομικό της στοιχείο την ηθική του φιλοσοφία.
Οι μονοθεϊστικές θρησκείες
(χριστιανισμός, μωαμεθανισμός, ιουδαϊσμός σε όλες τις παραλλαγές τους) καθώς και η υβριδική θρησκεία του ελευθεροτεκτονισμού, έχουν τα παρακάτω κοινά χαρακτηριστικά : α) αποδέχονται τη δημιουργία του σύμπαντος από ένα ανώτερο όν, το οποίο επιβλέπει τις ζωές των ανθρώπων, παρεμβαίνει στην εξέλιξη και στα
πράγματα, β) προϋποθέτουν την ύπαρξη ιερατείου, δομημένου σε μορφή πυραμίδας, το οποίο διαχειρίζεται και διαμεσολαβεί στην επικοινωνία των ανθρώπων με το ανώτερο ον, γ) έχουν τελετουργικό και μυστήρια μέσω των οποίων υπαγάγουν τους ανθρώπους με το φόβο και τη συνέχεια της ζωής τους μετά το θάνατο, στην εξουσία τους, δ) η πνευματική εξουσία τους συνοδεύεται και από οικονομική εξουσία, ε) συνεργάζονται στενά με την εκάστοτε πολιτική εξουσία για τον έλεγχο της κοινωνικής οργάνωσης και της συμπεριφοράς των ανθρώπων τόσο απέναντι στην
εξουσία όσο και απέναντι στο ιερατείο, στ) διαχειρίζονται τη γνώση και την αλήθεια με
στόχο την υποταγή των ανθρώπων. Σε τελευταία ανάλυση, ο στόχος τους είναι πολιτικός, με την ευρύτερη έννοια του όρου και βαθύτατα οικονομικός. Τα υλικά αγαθά, τα οποία αποκομίζουν, μπορεί να ανήκουν κατά κυριότητα στο ιερατείο ως συλλογικότητα, όμως τα μέλη αυτού έχουν τη χρήση τους και αυτό είναι το σημαντικό. Ο χριστιανισμός, ως κυρίαρχη θρησκεία στη Δύση, η οποία κυριάρχησε με τη σειρά της σε όλο τον κόσμο, είναι προφανές ότι χρησιμοποιεί και πλατωνικό υπόβαθρο. Ενσωματώνοντας ταυτόχρονα, επιλεκτικά τον Αριστοτέλη, απέκτησε νέα δυναμική και οργανώθηκε ως η μεγαλύτερη οικονομική δύναμη στη Δύση. Ακολουθώντας διαφορετικό
δρόμο, ο ελευθεροτεκτονισμός στις διάφορες εκδοχές του, ενσωματώνοντας κυρίως τον ιουδαϊσμό τον γνωστικισμό και τον πυθαγορισμό, ως μυστική εταιρία, έθεσε τους στόχους της κατάληψης της οικονομικής εξουσίας σε παγκόσμια κλίμακα, στόχους που μέχρι σήμερα έχει πετύχει σε μεγάλο βαθμό. Είναι σοβαρό μεθοδολογικό σφάλμα, όπως
αναφέρω και παραπάνω να χωρίζουμε το χριστιανισμό σε δύο περιόδους, στην περίοδο την πριν τον «Μεγάλο» Κωνσταντίνο και στην περίοδο μετά από αυτόν.
Ο διαχωρισμός αυτός που βλέπει στην πρώτη περίοδο
μεγάλες ομοιότητες των χριστιανικών κοινοτήτων με τους κήπους του Επίκουρου, ανοίγει διάπλατα το δρόμο για την βίαιη είσοδο της μεταφυσικής στο χώρο της φυσικής. Ο ιδρυτής της χριστιανικής δοξασίας, Παύλος, στην προς Κορινθίους πρώτη του επιστολή, συστηματοποιεί την ιεραρχία του νέου δόγματος ως ακολούθως : «Στην Εκκλησία ο Θεός τοποθέτησε τον καθένα στην ορισμένη του θέση. Πρώτα έρχονται οι Απόστολοι, σε δεύτερη θέση οι Προφήτες, σε τρίτη οι Διδάσκαλοι, και ακολουθούν οι Θαυματουργοί, οι Θεραπευτές, αυτοί
που παραστέκονται στις ανάγκες. Οι διαχειριστές, όσοι λαλούν διάφορα ήδη γλωσσών. Δεν είναι όλοι Απόστολοι ούτε όλοι Προφήτες ούτε όλοι διδάσκαλοι. Δεν είναι όλοι Θαυματουργοί ούτε όλοι Θεραπευτές ούτε όλοι λαλούν γλώσσες και ούτε όλοι ξέρουν πως να τις εξηγούν». Η μέθοδος που ακολούθησε ήταν να απευθύνεται πρώτα στους Ιουδαίους στις συναγωγές.
Όπως ήταν φυσικό, οι ομιλίες άρχιζαν πάντοτε από την Παλαιά Διαθήκη και τονιζόταν ότι οι προφητείες για την έλευση του Μεσαία πραγματοποιήθηκαν πλέον στο πρόσωπο του Ιησού, τον οποίο όμως η ανώτατη θρησκευτική ηγεσία των Ιεροσολύμων παρεξήγησε και καταδίκασε σε σταυρικό θάνατο, με τη συνεργασία των Ρωμαίων. Όμως ο Χριστός αναστήθηκε, εμφανίστηκε στους μαθητές του, και τους έδωσε εντολή να κηρύξουν τα γεγονότα αυτά σε όλα τα έθνη, ξεκινώντας από τους Ιουδαίους. Μετά από την εχθρότητα που συνάντησαν από μέρους των Ιουδαίων, στράφηκαν προς τους εθνικούς, συνήθως μέσω των εθνικών, που ήταν προσήλυτοι στον Ιουδαϊσμό. Σε όλη την πορεία του ο Παύλος είχε αρκετούς συνεργάτες που προέρχονταν από Ελληνικές πόλεις ή ήταν ελληνιστές Ιουδαίοι. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που ο ίδιος ο Παύλος αναφέρει για την ομιλία του στην Αθήνα στα εδάφια 1 Κορινθίους 9:19-23 και η οποία συνοψίζεται με την κατακλείδα του: «Στους
πάντες έγινα τα πάντα, ώστε με κάθε τρόπο να σώσω μερικούς». Επίσης είναι χαρακτηριστική η αναφορά του Παύλου στον βωμό του «αγνώστου θεού», που φαίνεται να υπήρχαν αρκετοί εκείνη την εποχή στην Αθήνα, τον οποίο υποστήριξε ότι πρεσβεύει. Ως δημιουργός του κόσμου και δότης παντός αγαθού, αυτός ο Θεός δεν κατοικεί σε ναούς, δεν έχει ανάγκη από τις υπηρεσίες των ανθρώπων και είναι ακατάλληλη η κατασκευή ομοιωμάτων του, λέει ο Παύλος. Αυτή η σκέψη, αναφέρει ο
Παύλος, είναι σύμφωνη με τα
λόγια του Στωικού ποιητή Αράτου. Τέλος, δήλωσε ότι ο Θεός θα κρίνει τον κόσμο μέσω ενός άντρα που ανέστησε από τους νεκρούς, νύξη η οποία προκάλεσε χλευαστικές αντιδράσεις σε μερικούς ακροατές του. Από τις προϋποθέσεις και το περιεχόμενο των επιστολών προς Κορινθίους, διαφαίνεται η φύση των προβλημάτων που προκάλεσε στον εκεί Ελληνισμό το κήρυγμα του Χριστιανισμού. Η ατομοκρατία που χαρακτηρίζει τους
Έλληνες στην ιστορική τους ζωή δημιουργεί προβλήματα στην ενότητα της Εκκλησίας της Κορίνθου με τις διαιρέσεις πού παρουσιάζονται εκεί. Η ροπή προς τη "γνώση" και τη "σοφία" συνδυασμένη με την
ατομοκρατία υποχρεώνει τον Παύλο να τονίσει τη "μωρία του σταυρού", να
αντιπαρατάξει στην ανθρωποκεντρική ελληνική σοφία τη "σοφία του Θεού" και να θέσει
την αγάπη που "οικοδομεί" παραπάνω από τη γνώση που "φυσιοί",
Ο δανεισμός όρων και εκφράσεων του ελληνιστικού κόσμου, που πράγματι χρησιμοποιεί ο απόστολος για να διατυπώσει τη διδασκαλία του, σημαίνει ταυτόχρονα και υιοθέτηση ελληνιστικών ιδεών; Μπορεί να αποδειχθεί κάτι τέτοιο; Οι όροι που επεσήμαναν οι μελετητές πως μοιάζουν ελληνιστικοί, αναφέρονται είτε σε θεολογικά θέματα: Υιός του Θεού, Κύριος, Πλήρωμα της Θεότητας, Εικόνα Θεού, Σωτήρ κ.λπ., είτε σε ανθρωπολογικά ζητήματα: Σώμα, Ψυχή, Νους, Συνείδηση, Καρδιά, Σαρξ, Πνεύμα κ.λπ. Είναι λοιπόν ερευνητέο κατά πόσο οι όροι αυτοί διατήρησαν την σημασία που είχαν πριν τη χρήση τους από τον Παύλο ή αν προσέλαβαν κάποια νέα, Παύλεια, έννοια. Το γενικό πλαίσιο των επιχειρημάτων που διατυπώνουν οι υπέρμαχοι της ελληνιστικής μορφής της διδασκαλίας του Παύλου είναι δύο κατηγοριών 1) ότι ο Παύλος μιλούσε την Ελληνική γλώσσα και ανήκε στη διασπορά, και 2) ότι έδρασε σε μια περιοχή, όπου οι Μυστηριακές Θρησκείες, τα Γνωστικά συστήματα ανθούσαν, όπως και οι φιλοσοφίες των Στωικών, των Επικούρειων κ.λπ. Διατυπώνουν την υπόθεση μιας σημαντικής ελληνιστικής επιρροής στο σχήμα Σαρξ-Πνεύμα, την οποία προσέλαβε ο Παύλος κατά την περιοδεία του ως απαραίτητη για τη διάδοση του Χριστιανικού μηνύματος στα έθνη. Επίσης διαπιστώνουν την επιρροή του ελληνιστικού μυστικισμού σε ιδέες που προβάλουν την αντίληψη της μεταμόρφωσης και της θεοποίησης του ανθρώπου, ως αποτέλεσμα της επελεύσεως του θείου πνεύματος, μια θεώρηση που απέχει πολύ από τις ιουδαϊκές αντιλήψεις. Όμως λαμβάνοντας υπ’ όψιν τόσο την ιουδαϊκή επίδραση (παλαιά διαθήκη, λειτουργικό, οργάνωση χριστιανικών κοινοτήτων στους πρώτους χρόνους κλπ)) , όσο και την πρωτοτυπία των διδασκαλιών του Παύλου είναι βάσιμες οι παρακάτω διαπιστώσεις: Α) Τα Γνωστικά κείμενα, είναι μεταχριστιανικής προέλευσης και έχουν υποστεί την επίδραση χριστιανικών πηγών. Β) Ως αρχικό σημείο κατανόησης του Παύλου πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν μας την Εσχατολογία του και το περιβάλλον του, δηλ. τον ιουδαϊσμό και την πρώτη Εκκλησία. Η σωτηρία του Παύλου είναι πρακτικής μορφής, και απαιτεί πίστη. Στο θέμα αυτό η ελληνική επίδραση δεν μπορεί παρά να είναι μόνο φραστική-επιφανειακή. Η Παύλεια Σωτηρία είναι απαλλαγή από την αμαρτία και επιτυγχάνεται με το βάπτισμα (Τίτ. 3:5), τη χάρη του θεού (Εφεσ. 2:5, και με την πίστη του ατόμου (Εφεσ. 2:8).
Αντιθέτως, στο ελληνιστικό περιβάλλον, π.χ. ο Αντίγονος Α' ή ο Πτολεμαίος Α', εξαιτίας της σωτηρίας κάποιας πόλης, ονομάστηκαν "Σωτήρες". Το
ίδιο έγινε αργότερα με Ρωμαίους ανώτατους λειτουργούς και μάλιστα με τον αυτοκράτορα που παρουσιάζεται ως σωτήρας του κόσμου, που εισάγει μια νέα σωτήρια εποχή για όλη την ανθρωπότητα. Επίσης,
με την όλο και εντονώτερη αναζήτηση της σωτηρίας από το άτομο, κατά τους ελληνιστικούς
και ρωμαϊκούς χρόνους, Σωτήρες ονομάζονταν και εκείνοι που, σαν τον Επίκουρο, με τη διδασκαλία τους υπόσχονταν την ατομική και κοινωνική απελευθέρωση. Όσο για τους όρους πνεύμα, ψυχή, σαρξ, ο Παύλος έδειχνε να εξαρτάται από την Μετάφραση των Εβδομήκοντα καθώς με τον όρο πνεύμα αποδίδει το εβραϊκό ruah, εμπλουτισμένο με τη Χριστιανική, προσωπική του πείρα. Ο Παύλος χρησιμοποιεί τον όρο "πνεύμα" για να
δηλώσει το ανθρώπινο πνεύμα, αυτό που ο Έλληνας θα ονόμαζε "ψυχή".
Όμως στον Παύλο (πρβλ. Α' Κορ. 15:44 εξ.) ο "ψυχικός" άνθρωπος είναι
ο άνθρωπος χωρίς το Πνεύμα Θεού, ο άνθρωπος της λογικής και της φυσικής θρησκείας, σε αντίθεση με τον "πνευματικό" άνθρωπο. Αλλά και σε άλλα ζητήματα, όπως είναι το "υιός θεού", βλέπουμε πως οι ελληνικοί αλλά
και οι ελληνιστικοί "υιοί θεού" δεν υψώθηκαν στη θεότητα μέσω της ευσέβειας
και της πίστεως, ούτε από τη δύναμη της πίστης μιας κοινότητας, αλλά ανακηρύχθηκαν έτσι είτε από αυτοκρατορικά
διατάγματα, είτε από δική τους αξίωση (βλ Ηρακλής). Επίσης, στις ελληνιστικές θεότητες υπάρχει μια πλήρης μεταμόρφωση της ανθρώπινης φύσης μέσα στο Θείο ώστε τίποτε δεν απομένει από τον αρχικό άνθρωπο πέρα από την εξωτερική εμφάνιση.
Στον Παύλο όμως η ανθρώπινη ύπαρξη του Χριστού τονίζεται ενάντια σε κάθε δοκητική πεποίθηση (Ρωμ. 1:3, Α' Κορ. 15:3-4, Γαλ. 4:4, Ρωμ. 8:3-4, Α'. Τιμ. 3:16, Β' Κορ. 5:15, Τίτ. 2:14). Έτσι, ο χριστιανισμός του Παύλου έμεινε πιστός στη βιβλική ιστορική προοπτική της ιστορίας και είναι δύσκολο να συνδεθεί η διδασκαλία του με κάποιο μυστικιστικό, υπερβατικό σωτηριολογικό μύθο, όπως συμβαίνει στις Μυστηριακές Θρησκείες και στο
Γνωστικισμό, όπου, μετά την απόρριψη της ιστορίας και της παράδοσης, η θρησκευτική φαντασία δούλεψε ελεύθερα μέσα στο χώρο του άγνωστου μεταφυσικού. Στον Παύλο, το υπερβατικό χριστολογικό δόγμα σχετίζεται, σε κάθε σημείο του, όχι μόνο ουσιαστικά μ' αυτό που ήταν ο ιστορικός Ιησούς αλλά και με τη συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα των χρόνων εκείνων.
Παρά την γνώση από την πλευρά του
Παύλου, της ελληνικής παιδείας, οι ρίζες της ζωής και της σκέψεως του παραμένουν πάντοτε εβραϊκές. Αν αντιπαραβάλλουμε τη σκέψη του με εκείνη ενός άλλου ελληνιστή Ιουδαίου, του Φίλωνα, θα δούμε πως ο τελευταίος, ενώ παραμένει ένας ευσεβής και πιστός Ιουδαίος, προβαίνει στην ερμηνεία της Παλαιός
Διαθήκης με σχήματα πλατωνικά και μετα-πλατωνικά, τα οποία αποδέχεται ως απόλυτη αλήθεια. Ο Παύλος δεν ακολουθεί τον ίδιο δρόμο. Η όλη θρησκευτική του τοποθέτηση είναι βασικά εβραϊκή, αφού εκεί βρίσκονται πραγματικά οι ρίζες του. Από την άποψη αυτή ότι και αν γνωρίζει ή χρησιμοποιεί από τον μη ιουδαϊκό κόσμο, δεν είναι ικανό να αλλοιώσει ουσιαστικά τη θρησκευτική νοοτροπία του. Ένα γεγονός και μόνο είναι αυτό
που φαίνεται να αλλοιώνει πραγματικά τη σκέψη του: η συνάντησή του με τον Ιησού Χριστό, που δεν είναι μόνο "μωρία" για τους Έλληνες, αλλά
και "σκάνδαλο" για τους Ιουδαίους. Ο Παύλος κατανοείται καλύτερα μόνον ως πρωτότυπος στοχαστής, που δίνει τόσο στις εβραϊκές όσο και στις ελληνικές κατηγορίες και λέξεις νέο περιεχόμενο και σημασία, εμπνευσμένα από το γεγονός του Χριστού και την εμπειρία της Εκκλησίας, Η θεώρηση του κόσμου και της ιστορίας γίνεται πλέον από τη σκοπιά του αναστημένου
Χριστού και τον οδηγεί σε μια αναθεώρηση της ελληνικής σοφίας. Η θεωρία του Παύλου είναι βιβλική και ιουδαϊκή από την αρχή μέχρι το τέλος. Στόχος είναι παντού ο ένας νέος κόσμος, ο κόσμος του
Θεού, η καινή κτίση, η κυριαρχία του Θεού πάνω στον κόσμο, η βασιλεία του Θεού.
Οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες
οργανώνονται στην Ανατολή. Στην Ανατολή υπάρχουν πολλά πολιτιστικά υποστρώματα πέραν του Ελληνικού το οποίο είναι διαφορετικό από όλα τα άλλα ακόμη και στην μεταφυσική του εκδοχή.
Ένα μεγάλο ρεύμα σκέψης είναι
αυτό του γνωστικισμού. Με επιρροές από τον νεοπυθαγορισμό, τον ζωροαστρισμό και τον στωικισμό ο γνωστικισμός δίδασκε γενικά ότι η Γη κυβερνιόταν από έναν κατώτερο θεό, τον Ιαλνταμπαόθ, τον αντίστοιχο Δημιουργό του Πλάτωνα. Ο Δημιουργός βρισκόταν επικεφαλής των Αρχόντων, κυβερνητών του φυσικού κόσμου. Τα ανθρώπινα σώματα, αν και περιέχουν το κακό στην ύλη τους, περιείχαν
επίσης και έναν θείο σπινθήρα ή πνεύμα που προερχόταν από την Πηγή, ή το Τίποτα, τη θεϊκή πηγή εκπόρευσης όλων των πραγμάτων. Η Γνώσις είναι εκείνη που σύμφωνα με τις αντιλήψεις των γνωστικών βοηθά τον θείο σπινθήρα να επιστρέφει στην πηγή από την οποία
προήλθε.Πολλοί γνωστικοί (ιδιαίτερα οι
οπαδοί του Βαλεντίνιου ή Βαλεντίνου) δίδασκαν πως υπήρχε ο Ένας, ο αρχικός, άγνωστος Θεός (Βυθός, η Μονάδα, ο πρώτος Αιών). Ως προς τη φύση του θεωρούνταν υπερβατικός, άρρητος και άγνωστος. Από αυτόν τον Έναν εκπορεύθηκαν άλλοι Αιώνες, ζεύγη των κατώτερων υπάρξεων κατ' ακολουθίαν (ο Βαλεντίνιος αναφέρει 30 τέτοια ζεύγη). Όλοι μαζί οι Αιώνες σχημάτιζαν το Πλήρωμα ή πληρότητα του Θεού. Το κατώτατο από αυτά τα ζεύγη ήταν η Σοφία και ο Χριστός.
Στον βαλεντίνειο μύθο της
δημιουργίας, η Σοφία αναζητούσε τον άγνωστο Έναν. Σε μία αφήγηση είδε ένα μακρινό φως, το οποίο όμως ήταν αντανάκλαση και έτσι οδηγήθηκε ακόμα μακρύτερα από το Πλήρωμα. Ο φόβος της Σοφία να μη χάσει τη ζωή της, όπως έχασε το φως του Ενός, της προκάλεσε σύγχυση και την επιθυμία να επιστρέφει. Εξαιτίας
αυτών των επιθυμιών ήλθαν σε ύπαρξη η ύλη και η ψυχή μέσω των τεσσάρων κλασικών στοιχείων φωτιά, νερό, γη και αέρας. Η δημιουργία του λεοντόμορφου Δημιουργού κατά τη διάρκεια της εξορίας ήταν επίσης λανθασμένη σύμφωνα με ορισμένες γνωστικές πηγές, ως αποτέλεσμα της προσπάθειας της Σοφίας να εκπορευθεί αφ' εαυτής, χωρίς το αρσενικό της
αντίστοιχο. Ο Δημιουργός προχώρησε στη δημιουργία του φυσικού κόσμου, στον οποίον ζούμε, αγνοώντας την ύπαρξη της Σοφίας, η οποία εντούτοις κατόρθωσε να ενσταλάξει τον σπινθήρα της στην πλάση του Δημιουργού.
Αυτός ο σπινθήρας είναι το πνεύμα.
Κατόπιν τούτου ο σωτήρας Χριστός επέστρεψε και της επέτρεψε να δει ξανά το φως παρέχοντάς της τη γνώση του πνευματικού φωτός. Ο Χριστός στάλθηκε στη γη με τη μορφή ενός ανθρώπου, του Ιησού, για να δώσει στους ανθρώπους τη Γνώση που χρειάζονται για να λυτρωθούν από τον φυσικό κόσμο και να επιστρέφει το πνεύμα τους στο Πλήρωμα. Οι τρεις αισθήσεις που βίωσε η Σοφία δημιουργούν τρεις τύπους ανθρώπων:
1)Τους υλικούς (δεμένους με την ύλη, την πηγή του Κακού.
2)Τους ψυχικούς (δεμένους με την ψυχή και εν μέρει λυτρωμένους από το Κακό.
3)Τους πνευματικούς, (που μπορούν να επιστρέφουν στο Πλήρωμα εάν επιτύχουν τη Γνώση και κατορθώσουν να δουν το φως).
Οι γνωστικοί δημιούργησαν το δικό τους σωτηριολογικό περιεχόμενο στις απόψεις τους Θεωρώντας εαυτούς μέλη της τελευταίας
ομάδας.
Οι γνωστικοί ταύτιζαν τον
Δημιουργό με τον ίεχωβά, τον Θεό της Παλαιός Διαθήκης. Απέρριπταν την τελευταία και τον ιουδαϊσμό, ενώ συχνά τιμούσαν εκείνους που απορρίπτονταν από τον Θεό της Παλαιός Διαθήκης.
Ορισμένοι γνωστικοί φέρεται ότι θεωρούσαν πως ο κατώτερος Δημιουργός ταυτιζόταν με τον Σατάν. Όπως είναι φυσικό μια τέτοια πίστη συνεισέφερε τα μέγιστα στην καχυποψία με την οποία τους αντιμετώπιζαν οι χριστιανοί, για τους οποίους ο αγαθός και μοναδικός Θεός ήταν ταυτόχρονα και ο Δημιουργός και ο Ιεχωβά.
Άλλες γνωστικές ομάδες αντιμετώπιζαν τον Όφι στον Κήπο της Εδέμ ως ηρωική μορφή, γιατί επιθυμούσε να βοηθήσει την Ανθρωπότητα να απελευθερωθεί από τις αλυσίδες του Ιαλδαβαώθ. Μετά την άφιξη του Δημιουργού για να κυβερνήσει τον φυσικό κόσμο, η Σοφία στέλνει ένα μήνυμα μέσω του Όφεως. Παρέχει τη Γνώση στους ανθρώπους με αυτόν τον τρόπο, γεγονός που προκαλεί την οργή του Δημιουργού ο οποίος πιστεύει ότι είναι ο μόνος δημιουργός του Σύμπαντος και ο αποκλειστικός κυβερνήτης του.
Το "πρωταρχικό αμάρτημα" στο εννοιολογικό πλαίσιο του γνωστικισμού δεν είναι αμάρτημα αλλά ένας "πρωταρχικός διαφωτισμός". Στα γνωστικά κείμενα, επίσης, αναφέρεται ότι ο Σηθ, ο τρίτος γιος του Αδάμ γνώρισε τις γνωστικές διδασκαλίες από τον πατέρα του και τη μητέρα του και ότι η Γνώση διατηρήθηκε έτσι σε όλη τη δημιουργία.
Οι γνωστικοί αντιλαμβάνονταν την Παλαιό Διαθήκη ως μύθο, και συνεπώς τη θεωρούσαν υποκείμενη σε πολλαπλές ερμηνείες.
Οι γνωστικές ομάδες διαιρούνται
συχνά στην ανατολική ή περσική σχολή και τη συροαιγυπτιακή σχολή. Η συροαιγυππακή σχολή είναι η πρώτη που εμφανίστηκε ιστορικά κατά τον πρώτο αιώνα π.Χ. και άκμασε ως τα τέλη του δευτέρου αιώνα μ.Χ. Ακολούθησε μία υποχώρηση του γνωστικισμού στην ανατολική Μεσόγειο προς όφελος άλλων θρησκευτικών κινημάτων, ώσπου κατά τα τέλη του τρίτου αιώνα εμφανίστηκε με νέα
ορμή η περσική σχολή (μανδαϊσμός και μανιχαϊσμός). Αυτή εμφάνιζε έναν καθοριστικό διαχωρισμό ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, το Καλό και το Κακό, ως αποτέλεσμα των επιδράσεων του ζωροαστρικού δυαρχικού δυϊσμού, ενώ αντιθέτως η συροαιγυππακή σχολή, η συνδεόμενη συνήθως με τον χριστιανικό γνωστικισμό, ήταν περισσότερο πλατωνική ως προς τον χαρακτήρα της. Η ομάδα των οφιτών φαίνεται πως είχε δεχθεί επιδράσεις και
από τις δύο σχολές. Περί τα μέσα του Μεσαίωνα έλαβαν χώρα διαδοχικές αναγεννήσεις του γνωστικισμού στη χριστιανική Ευρώπη (Παυλικιανοί, Βογόμιλοι, Καθαροί) οι οποίες χτυπήθηκαν συντονισμένα από κοσμικές και εκκλησιαστικές Αρχές.
Η θεολογία του Παύλου απαντά στην
Γνωστική κοσμολογία με τη συμμετοχή του Χριστού στη δημιουργία του κόσμου. Δεν χωρίζει η δημιουργία από τη σωτηρία. Ο Σωτήρας του κόσμου είναι ο αγαθός και καλοπροαίρετος Δημιουργός και όχι ο απολυταρχικός Καίσαρας.
Η σύνδεση της προΰπαρξης του
Ιησού με μεγάλους σταθμούς στην ιστορία του Ισραήλ, εκτός των άλλων, τονίζει και τα εξής: η εμφάνιση του Ιησού Χριστού δεν είναι κάτι πρωτοφανές στην ιερή ιστορία αλλά μια πράξη που έχει σωτηριολογικά πρηγούμενα στην ιστορία τού λαού του Θεού.
Η πτώση και ταπείνωση του Χριστού
ταυτίζει τον θείο κόσμο με τους καταδυναστευμένους και καταπιεσμένους. Η "εξουσία" του Χριστού δεν μοιάζει με την εξουσία του Καίσαρα αφού είναι διάκονος και βασιλεύει με τη διακονία της αγάπης
Η επάνοδος του Χριστού εκτός
άλλων θα αποτελέσει και την τελική νίκη κατά των εχθρών της ανθρωπότητας ένας από τους οποίους είναι και ο θάνατος που σε όλη την ιουδαϊκή Αποκαλυπτική φιλολογία είναι ταυτόσημος προς την καταπίεση, τα βάσανα και την απόγνωση του λαού του Θεού από τους διάφορους κατακτητές.
Την εποχή εκείνη (1° έως 3°«
αιώνας μ.χ), η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είναι περικυκλωμένοι από βάρβαρες φυλές οι οποίες κάθε χρόνο πραγματοποιούν επιδρομές στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Οι αγροτικοί πληθυσμοί αλλά πολλές φορές και οι πληθυσμοί των πόλεων υφίστανται σφαγές, διώσεις, εξανδραποδισμούς και πολλοί οδηγούνται στη σκλαβιά.
Το περιβάλλον στο οποίο ζουν οι άνθρωποι καθίσταται σταδιακά όλο και περισσότερο ανασφαλές. Την κατάσταση επιτείνει η οικονομική καταστροφή των ατομικών καλλιεργητών και η μετατροπή τους σε δουλοπάροικους. Η οικονομική εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων οι οποίοι δεν κατοικούν καν στις περιοχές των κτημάτων του και δεν
ενδιαφέρονται για την άμυνα των συνόρων.
Σε αυτό το κοινωνικό πολιτικό και
πολιτιστικό πλαίσιο οι χριστιανικές κοινότητες οργανώνονται ως ένα imperium μέσα στο imperium Αυτό εν δυνάμει αφορά το σύνολο του πληθυσμού (γυναίκες, δούλους, δουλοπάροικους κλπ) έχει δικό του εσωτερικό τρόπο ζωής, δικούς του κανόνες και παράλληλη εξουσία και δομή. Μετά τα πρώτα χρόνια όταν έχει αποκτηθεί η κρίσιμη μάζα ανθρώπων για πρακτικές ενέργειες οργανώνουν την αντίσταση στην καταπίεση της Ρώμης. Επικεντρώνουν αυτή την αντίσταση στην άρνηση της αυτοκρατορικής λατρείας, λατρείας που συμπυκνώνει τον «ρωμαϊκό τρόπο ζωής» και αποτελεί την βασική συγκολλητική ουσία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η στάση αυτή αποτελεί την επιτομή της παθητικής αντίστασης. Οι διωγμοί αντί να την καταστείλουν
την ενδυναμώνουν. Οι χριστιανοί συμμετέχουν σε όλες τις εκφράσεις του ρωμαϊκού βίου (πολιτική, εμπόριο, στρατό κλπ) υπακούουν όμως κυρίως στις αποφάσεις της χριστιανικής κοινότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι οι λεγόμενοι στρατιωτικοί άγιοι ( Δημήτριος, Γεώργιος, Μηνάς, Θεόδωρος κλπ) είναι αξιωματικοί του ρωμαϊκού στρατού και έχουν «μαρτυρήσει» τουλάχιστον 50 χρόνια πριν να γεννηθεί ο «Μέγας Κωνσταντίνος». Αυτό
και μόνο ως ιστορικό γεγονός ανατρέπει την θεωρία ότι οι χριστιανοί δεν κρατούσαν όπλο πριν από την μάχη στο Μεδιόλανο. Η μεταρρύθμιση του ρωμαϊκού κράτους που πραγματοποιεί ο Μέγας Κωνσταντίνος τόσο σε διοικητικό επίπεδο όσο και στην διάρθρωση της παραγωγής και της οργάνωσης της κοινωνικής ζωής χρειάζεται ως νέα συγκολλητική ουσία μία νέα θεωρία η οποία θα μπορέσει να συγκροτήσει το νέο μπλοκ εξουσίας.
Η χριστιανική δομή είναι έτοιμη και διαρθρωμένη και ταιριάζει απόλυτα στα νέα δεδομένα. Αλλά και για την Εκκλησία, έχει έρθει η κατάλληλη στιγμή για να αποκαλυφθούν όσα ήταν γι’ αυτήν αληθινά. Η ένωση του imperium με τον χριστιανισμό
είναι το νέο μπλοκ εξουσίας το οποίο θα διατηρήσει για πολλούς αιώνες το status quo της οικονομικής δομής και εξουσίας. Ο φεουδάρχης και ο ανώτερος ιεράρχης πολλές φορές είναι το ίδιο πρόσωπο
τόσο στη δύση όσο και στην ανατολή. Οι στρατιωτικοί ηγέτες προέρχονται τις
περισσότερες φορές από την ίδια οικογένεια.
Η πρώτη στροφή της εκκλησία προς
τον Αριστοτέλη γίνεται από τον Αυγουστίνο με το σύγγραμμα του "Η Πολιτεία του Θεού" (Civitate Dei)
Ο Αυγουστίνος
διαβλέπει την πηγή κάθε γνώσης στην πίστη. Η γνωστική δύναμη του ανθρώπου έχει επισκοτισθεί και απαμβλυνθεί και πως αν θελήσει να αντιμετωπίσει το αιώνιο φως της αλήθειας, πρέπει να διακατέχεται από πίστη. Επίσης κατά τον Αυγουστίνο η πίστη δεν αποκτάται με βάση την επιστημονική έρευνα, αλλά είναι μια ιδιαίτερη κατάσταση την οποία καθείς την αντιλαμβάνεται με τη βίωση . Η πρωταρχική ζωή κατά τον Αυγουστίνος εδράζεται στη βούληση και ως εκ τούτου καινοτομεί για τα δεδομένα της εποχής του. Αν η βούληση είναι διεστραμμένη, τότε και οι κινήσεις της ψυχής είναι το ίδιο, εάν όχι τότε είναι αθώες και αξιέπαινες. Έτσι η πίστη είναι η οποία φανερώνει το είναι και το γίγνεσθαι την αρχή κάθε γένεσης και φθοράς.
Η ενέργεια της δημιουργίας, που οφείλεται η γένεση του σύμπαντος, γίνεται νοητή με τη Θεία βούληση κατά τον Αυγουστίνο. Έτσι υποστηρίζει πως ο κόσμος είναι διάφορος από τον Θεό ενώ η δράση της Θείας βούλησης δεν είναι δυνατό να νοηθεί σαν αποτέλεσμα φυσικής αιτίας. Επίσης αναφέρει πως η δημιουργηθείσα βούληση είναι κατά την ουσία της ελεύθερη και η ελευθερία της συνίσταται στην ιδιότητας της να μπορεί να είναι εναρμονισμένη ή όχι με τη θεία βούληση. Η στροφή ολοκληρώνεται με τον Θωμά το Ακινάτη. Ο Θωμάς ο Ακινάτης, στο υπόμνημά του για το έργο "Περί Ψυχής" του Αριστοτέλη, συλλαμβάνει τη σχέση ψυχής και σώματος μέσα από το εννοιολογικό αριστοτελικό σχήμα μορφής και ύλης, στο οποίο μένει προσκολλημένος.
Τον 13° αιώνα ο διαχωρισμός των
εκκλησιών έχει πάρει ήδη μόνιμα χαρακτηριστικά. Ο διαχωρισμός ακολουθεί την διαφοροποίηση που πραγματοποιείται στο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων. Ενώ στην ανατολή οι παραγωγικές δομές παραμένουν στάσιμες στη δύση παράλληλα με την φεουδαρχία αναπτύσσονται οι εμπορικές πόλεις της
Ιταλίας και του Βορρά. Οι πρώτες εφαρμόζουν σε όλη την Ανατολή μία πρωτοφανούς κλίμακας αρχική συσσώρευση πλούτου με την εκμετάλλευση των προνομίων που αποσπούν από τους αυτοκράτορες του Βυζαντίου αρχικά, και στην συνέχεια με την επέκταση του μοντέλου σε όλη την ανατολή. Οι σταυροφορίες διευρύνουν αυτό το μοντέλο ενώ η πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 το αναγορεύουν σε παγκόσμιο. Το νέο
θεωρητικό πλαίσιο για τον έλεγχο των διοικούμενων είναι απαραίτητο για τα νέα οικονομικά δεδομένα που έχουν δημιουργηθεί και η στροφή της καθολικής εξουσίας στην «λογικοποίηση» της πίστης είναι αναπόφευκτή.
Με την ανακατάκτηση στην Ισπανία
και την ανακάλυψη της Αμερικής το 1492 οι πόλεις και οι χώρες του Βορρά εφαρμόζουν σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα και σαφώς με πολύ μεγαλύτερη αγριότητα τη συσσώρευση πλούτου με την εκμετάλλευση των λαών του νέου κόσμου.
Με την δεύτερη άλωση της πόλης το 1459 οι Βυζαντινοί διανοούμενοι που διαφεύγουν στη δύση συμβάλουν αποφασιστικά στην δημιουργία της αναγέννησης. Η ανερχόμενη αστική τάξης των πόλεων κρατών της Ιταλίας των δημοκρατικών πόλεων των κάτω χωρών η «δημοκρατική» Αγγλία συνυπάρχουν μέσα από τις διαρκείς συγκρούσεις τους με την φεουδαρχική Ισπανία και Γαλλία. Η ανερχόμενη αστική τάξη σε όλες αυτές τις χώρες
αναζητά μέσα από την επαναανακάλυψη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και ειδικότερα των ατομικών φιλοσόφων την εντατικότερη εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών με την μετατροπή της επιστήμης σε εφαρμοσμένη επιστήμη δηλαδή σε τεχνολογία.
Αυτή την
ιστορική περίοδο η δυτική εκκλησία είναι ο μεγαλύτερος φεουδάρχης
του κόσμου κατέχοντας ιδιοκτησιακά, με κάθε εκδοχή της (καθολική Εκκλησία, Ιπποτικά Τάγματα, Μοναστικά Τάγματα), το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης αλλά και του νέου κόσμου. Η προσαρμογή του δόγματος στα νέα οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα δεν είναι ευχερής.
Οι προσπάθειες που γίνονται στους κόλπους της (Λούθηρος, Καλβίνος κλπ) δεν είναι αρκετές. Οι συντεχνίες του Μεσαίωνα μετατρέπονται σε εταιρίες φανερές ή μυστικές οι οποίες διεκδικούν στα νέα γεωγραφικά δεδομένα που έχουν δημιουργήσει οι ανακαλύψεις την συμμετοχή στο νέο διαμορφούμενο μπλοκ εξουσίας μέσω της οικονομικής δύναμης αρχικά και για την οικονομική κυριαρχία στην συνέχεια.
Ο Ελευθεροτεκτονισμός είναι μια μυστική οργάνωση
που προέκυψε από σκοτεινή προέλευση στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου
αιώνα. Οργανώθηκε σε μυστικές αδελφότητες με στόχο την αλληλοϋποστήριξη και την
κατάληψη της οικονομικής εξουσίας. Από την αρχή εκτίμησε ότι η πολιτική εξουσία
είναι καθοριστική για την κατάληψη και την διατήρηση της οικονομικής εξουσίας.
Έτσι πάντα είχε επιλεκτική σχέση με αυτήν. Η Γαλλική μασονική στοά Logo Les Soeurs Neuf (The Nine Sisters), με έδρα το Παρίσι το 1776, ήταν μία εξέχουσα Γαλλική Τεκτονική Στοά μέρος της Grand Orient de France που είχε επιρροή στην οργάνωση της Γαλλικής στήριξη για την Αμερικανική επανάσταση., The fraternity is administratively organised
into independent
or sometimes
Orients, each of which governs its own, which consists of subordinate (or constituent ) Lodges.O Βολταίρος έγινε μέλος της το 1778.Benjamin Franklin became Master of the Lodge in 1779, and was reelected in 1780. Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος υπήρξε Grand Master αυτής από το 1778 έως το 1781.
Επίσης την ίδια περίοδο Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος υπήρξε ο πρώτος πρεσβευτής των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής στο Παρίσι. Την θέση αυτή μετά την αποχώρησή του για την Αμερική το 1985 ανέλαβε ο Τόμας Τζέφερσον μετέπειτα πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής για δύο θητείες. Ο Τόμας Τζέφερσον υπήρξε αντιφατική
προσωπικότητα. Ενδεικτικό είναι ότι αν και ήταν εχθρός της δουλείας και του
δουλεμπορίου επειδή θεωρούσε τους θεσμούς αυτούς ανήθικους και απάνθρωπους και πίστευε ότι έπρεπε να καταργηθούν, εντούτοις πίστευε εξίσου ακράδαντα ότι η μαύρη φυλή ήταν από τη φύση της κατώτερη από τη λευκή και ότι ως εκ τούτου μαύροι και λευκοί ούτε θα ήταν ποτέ δυνατόν να συμβιώσουν αλλά ούτε και θα έπρεπε, δεδομένου, ότι όπως πίστευε η ανάμειξή τους θα είχε, λόγω φυσιολογίας, ολέθριες συνέπειες και για τις δύο
φυλές.
Ως λύση για αυτό το πρόβλημα ο Τζέφερσον έβλεπε τη μεταφορά όλων των μαύρων κάπου αλλού, πίσω στην Αφρική ή στην Καραϊβική, όπου θα μπορούσαν να ζήσουν ελεύθεροι. Επειδή όμως η λύση αυτή ισοδυναμούσε με ανέφικτο οικονομικά εγχείρημα, η άποψη του Τζέφερσον κατέληξε στην αποδοχή της κρατούσας κατάστασης.
Επίσης κατά περίπτωση και ανάλογα με το ακροατήριο έχει κατά καιρούς δηλώσει ότι είναι χριστιανός, υλιστής και επικούρειος. Αν και δεν είναι διαπιστωμένο ότι ο ίδιος υπήρξε
ελευθεροτέκτων υπάρχουν αρκετές αναφορές για συμμετοχή του στις δραστηριότητες της Loge Les Soeurs Neuf κατά την διαμονή του στην Γαλλία, υπήρξε συνεργάτης πολλών ελευθεροτεκτόνων καθώς και πολλοί από τους συνεργάτες του ήταν ελευθεροτέκτονες.
Ο Τόμας Τζέφερσον όμως, ήταν
σίγουρα ντεϊστής.
Ντεϊσμός ονομάζεται
η άποψη ότι η λογική μάλλον, παρά η θεία αποκάλυψη ή η παράδοση,
πρέπει να τοποθετούνται στη βάση της πίστης μας στον Θεό. Οι ντεϊστές
απορρίπτουν την οργανωμένη θρησκεία και προωθούν τη λογική ως τον κρίσιμο παράγοντα στη λήψη ηθικών αποφάσεων. Η "λογική" αυτή βάση είθισται να θεμελιώνεται στο κοσμολογικό επιχείρημα (επιχείρημα σχετικά με το Πρώτο Αίτιο), το τελεολογικό επιχείρημα (επιχείρημα του Σχεδιασμού), καθώς και άλλες πλευρές αυτού που ονομαζόταν φυσική θρησκεία. Ο ντεϊσμός κατέληξε να ταυτιστεί με την κλασική πεποίθηση
ότι ο Θεός δημιούργησε μεν τον κόσμο, αλλά δεν παρεμβαίνει πλέον στη λειτουργία του.
Ιστορικά, πολλοί ντεϊστές
διατηρούσαν την πιο πανθεϊστική άποψη ότι δημιουργώντας τον κόσμο, ο Θεός έγινε ο κόσμος και δεν υπάρχει ως ξεχωριστή οντότητα διαφορετική από αυτόν- άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι ο Θεός παρεμβαίνει μόνο ως μια "διακριτική" δύναμη πειθούς στο σύμπαν.
Ο Τόμας Πέιν δημοσίευσε την Εποχή της Λογικής, μια πραγματεία που κατέστησε δημοφιλή τον ντεϊσμό σ' όλες τις γωνιές της Αμερικής και της Ευρώπης. Ο Πέιν έγραψε ότι ο ντεϊσμός αντιπροσώπευε την εφαρμογή της λογικής στη θρησκεία, ξεκαθαρίζοντας οριστικά προβλήματα που πρωτύτερα θεωρούνταν εσαεί αμφιλεγόμενα. Οι ντεϊστές ήλπιζαν επίσης να διευθετήσουν θρησκευτικά ερωτήματα οριστικά και με επιστημονικό τρόπο μέσω της λογικής και μόνον, χωρίς τη βοήθεια της αποκάλυψης.
Συναφής έννοια είναι ο
πανθεϊσμός, άποψη σύμφωνα με την οποία η Φύση και ο Θεός είναι ένα και συμπερασματικά ο κόσμος είναι θείος. Στο φιλοσοφικό πεδίο ο πανθεϊσμός είναι δοξασία που ταυτίζει τον θεό με τον κόσμο. Δέχεται δηλαδή ότι ο θεός είναι το μόνο πραγματικό ον και ο κόσμος το φανέρωμά του, η απορροή ή η εκπόρευσή του και πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Άγγλο Τζον Τόλαντ.
Στα νεότερα χρόνια πήρε
συστηματική και αυστηρά λογική μορφή από τον Σπινόζα που θεωρούσε τον θεό σαν μια απόλυτη και αιώνια ουσία, που είναι η αιτία όλου του κόσμου. Έχει όμως καμιά σχέση ο ντεϊσμός ή η παραλλαγή του, ο πανθεϊσμός με την φιλοσοφία του Επίκουρου; Η ύπαρξη ενός ανώτερου όντος, το οποίο έχει δημιουργήσει τον κόσμο και στη συνέχεια δεν επεμβαίνει σ’ αυτόν, αντί να ξεκαθαρίζει τα πράγματα, μάλλον
τα μπερδεύει ακόμη περισσότερο. Διότι τι νόημα έχει, από την άποψη της ηθικής διδασκαλίας του Επίκουρου, η αναγνώριση ή μη της ύπαρξης του ανώτερου όντος δημιουργού, το οποίο δεν επεμβαίνει στον κόσμο και στα πράγματα των ανθρώπων είτε έχει ταυτιστεί με αυτόν τον κόσμο;
Μάλλον καμία. Διότι ο Επίκουρος, στα έργα του και στα σπαράγματα που διασώθηκαν από την οργή των «οπαδών της ύπαρξης του Θεού», έχει ως κύριο μέλημά του την απελευθέρωση του ανθρώπου από το φόβο και τη δεισιδαιμονία που προκαλούν στον άνθρωπο οι οργανωμένοι σε μορφή ιερατείου, εκπρόσωποι του Θεού. Και όταν λέμε εκπρόσωποι του Θεού, εννοούμε του κάθε Θεού.
Η αναφορά στον
ελευθεροτεκτονισμό, που γίνεται παραπάνω, έχει σχέση με το ρόλο που έχει παίξει στην αμερικάνικη επανάσταση. Η αμερικάνικη επανάσταση υπήρξε προϊόν της εξέγερσης των Αμερικάνων γαιοκτημόνων και εμπόρων, οι οποίοι δεν ανέχονταν να πληρώνουν φόρους στον Άγγλο βασιλιά, ο οποίος βρισκόταν χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο τους. Το ντεϊστικό πλαίσιο της θρησκευτικής αντίληψης, το οποίο λειτουργεί ως συγκολλητική ουσία για τον έλεγχο των κυριαρχούμενων από τους κυρίαρχους, είναι σαφές, ακόμη και σήμερα
για όποιον ήθελε να εξετάσει τον τρόπο λειτουργίας της θρησκευτικής αντίληψης στην
Αμερική.
Η επανάσταση στη Γαλλία είναι μία
διαφορετική περίπτωση. Ξεκίνησε από τους καρβουνιάρηδες και τις πλύστρες του Παρισιού και μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα η συσσωρευμένη καταπίεση αιώνων των κυριαρχούμενων από τους οικονομικά και κοινωνικά κυρίαρχους (φεουδαρχία και εκκλησία), μετέτρεψε αυτή την εξέγερση στη μεγαλύτερη αλλαγή της ζωής των ανθρώπων στην ιστορία. Είναι χαρακτηριστικά τα
παρακάτω αποσπάσματα από το λόγο του Ροβεσπιέρου στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση :
«Οι επαναστάσεις που μέχρι τις μέρες μας άλλαξαν το πρόσωπο των αυτοκρατοριών είχαν σαν μόνο στόχο την δυναστική μεταβολή ή το πέρασμα από την αρχή του ενός στην αρχή των πολλών. Η Γαλλική Επανάσταση είναι η πρώτη που θεμελιώθηκε στην θεωρία των δικαιωμάτων της ανθρωπότητας, και στις αρχές της δικαιοσύνης. Οι άλλες επαναστάσεις απαιτούσαν μονάχα φιλοδοξία. Η δική μας επιβάλλει αρετές. Η άγνοια και η βία τις απορρόφησαν σε έναν νέο δεσποτισμό. Η δική μας, καθώς απορρέει από την δικαιοσύνη, μπορεί να στηριχθεί μονάχα στον εαυτό της».
«Μα τι λέω! Αρετή! Πρόκειται
αναμφίβολα για ένα φυσικό πάθος.
Όμως πώς θα μπορούσαν να την γνωρίσουν αυτές οι δηλητηριασμένες ψυχές που είναι ανοιχτές μονάχα στα δειλά και άγρια πάθη. Αυτοί οι άθλιοι μηχανορράφοι που ποτέ δεν συνέδεσαν τον πατριωτισμό με κάποια ηθική ιδέα, που πορεύτηκαν στην Επανάσταση πίσω από κάποια φιλόδοξη και σπουδαία προσωπικότητα, πίσω από ποιος ξέρει ποιον περιφρονημένο πρίγκηπα, σαν του λακέδες που τρέχουν πίσω απ’ τους αφεντάδες τους;
Όμως η αρετή υπάρχει, σας διαβεβαιώ, ψυχές ευαίσθητες κι αγνές.
Υπάρχει αυτό το τρυφερό, μεγαλειώδες κι ακαταμάχητο πάθος, βάσανο και γλύκα των μεγαλόψυχων καρδιών. Η βαθειά φρίκη για την τυραννία, ο συμπονετικός ζήλος για τους καταπιεσμένους, η ιερή αγάπη για την πατρίδα, η υψηλότερη και αγιότερη αγάπη για την ανθρωπότητα, δίχως την οποία μια μεγάλη επανάσταση δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα θορυβώδες έγκλημα που καταστρέφει ένα άλλο έγκλημα. Υπάρχει αυτή η γενναιόψυχη
φιλοδοξία να θεμελιωθεί πάνω στην η πρώτη Λαϊκή Πολιτεία του κόσμου».
(Αποσπάσματα από τον λόγο του Ροβεσπιέρου της 8^ Θερμιδόρ του έτους II).
Είναι κοινός τόπος να ορίζεται η
γαλλική Επανάσταση ως προϊόν του Διαφωτισμού. Όμως, ο Διαφωτισμός δεν αποτέλεσε ένα ενιαίο ιδεολογικό ρεύμα. Σε κάθε περίπτωση, η γαλλική Επανάσταση δεν προήλθε από τις φωτισμένες έστω ιδέες κάποιων ανθρώπων, αλλά από τις βαθιές αλλαγές που είχαν πραγματοποιηθεί στη διάρκεια των προηγούμενων αιώνων στην Ευρώπη, αλλαγές οι οποίες στη Γαλλία πήραν τη μορφή της βίαιης ανατροπής του προηγούμενου status quo και μετά από μία αιματηρή ταλάντωση προς τον ριζοσπαστισμό, έθεσαν τις βάσεις για το νέο ευρωπαϊκό πολιτισμό με ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που μπορεί, ως κυρίαρχο να αναγόρευε την αστική τάξη, όμως στο νέο συσχετισμό κοινωνικών δυνάμεων συμμετείχε για πρώτη φορά και ο μεγάλος αριθμός
των ευρωπαίων εργαζόμενων πολιτών. Και είναι βέβαιο ότι οι λέσχες, το πρόπλασμα των σημερινών πολιτικών κομμάτων, έπαιξαν το ρόλο τους, όμως η βασική αιτία ήταν η ωρίμανση στη συνείδηση των ανθρώπων για την αλλαγή της καθημερινής τους αθλιότητας.
Από τότε, πολύ νερό κύλησε στο μύλο της ιστορίας. Οι άνθρωποι της εργασίας μπαίνοντας στο προσκήνιο της ιστορίας, δεν δέχθηκαν ποτέ να βγουν από αυτό. Η ιστορία των ευρωπαϊκών επαναστάσεων και κινημάτων, άσχετα με τις στρεβλώσεις που υπέστησαν στην πορεία του χρόνου, οδήγησαν σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο ήταν εν ισχύ μέχρι και τις μέρες μας. Το παρακάτω απόσπασμα φαντάζει ως νεοανακαλυφθέν χαμένο απόσπασμα από κάποιο κείμενο του Επίκουρου, είναι όμως η κριτική που ασκούν πλέον οι φιλόσοφοι στην «παλιά» φιλοσοφία. «Μόνο ένα σταθερό πράγμα υπάρχει στους ανθρώπους : γεννιούνται, αναπτύσσονται και πεθαίνουν. Στο μεταξύ θα πρέπει να επιβιώσουν ικανοποιώντας τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Η προσπάθεια επιβίωσης, που απαιτεί από αυτούς ν’ αναπτύξουν τρόπους δράσης, τους κάνει να σχηματίσουν κάποιες πολύ γενικές αλλά βέβαιες ιδέες για τον εαυτό τους και το περιβάλλον. Μέσα τους νιώθουν πως υπάρχουν σαν ξεχωριστά πλάσματα απέναντι σ’ έναν κόσμο με τον οποίον διατηρούν σχέσεις ανάγκης. Εύκολα ξεχωρίζουμε ακόμη και εδώ, σ’ αυτή την πρωταρχική αίσθηση του υπάρχειν, ορισμένες βασικές έννοιες της φιλοσοφίας, που για τον πρωτόγονο άνθρωπο είναι απλά βιώματα, εσωτερικές βεβαιότητες, συγκεχυμένες ιδέες, ανακατεμένες με συναισθήματα. Είναι οι έννοιες : ύπαρξη, υποκείμενο, αντικείμενο, πραγματικότητα. Ακόμη και η πιο ακατέργαστη μαγική σκέψη είναι υποχρεωμένη να διακρίνει αυτές τις έννοιες, έστω και σαν απλές διαισθήσεις.
Μόλις ο άνθρωπος αποκτήσει μια ορισμένη αίσθηση του εαυτού του, στέκεται απέναντι στην πραγματικότητα σαν υποκείμενο, προσπαθεί να αποσπάσει από αυτήν ό,τι επιθυμεί ή χρειάζεται για να ζήσει. Φυσικά, η πραγματικότητα προβάλλει αντιστάσεις. Ο άνθρωπος πρέπει να ενεργήσει και ενεργώντας φέρνει αποτελέσματα που τον βεβαιώνουν πως η
πραγματικότητα βρίσκεται σε κάποια ιδιαίτερη σχέση μαζί του. Η πείρα της καθημερινής πάλης τον βεβαιώνει πως κάποιες συγκεκριμένες ενέργειες φέρνουν συγκεκριμένα αποτελέσματα. Άρα, αν γνωρίζει τι θέλει και πώς πρέπει να το επιδιώξει, ίσως και να το πετύχει». (Θέσεις για τον Φοϋερμπάχ,Καρλ Μαρξ).
Έτσι, για πρώτη φορά, επανέρχεται
στο προσκήνιο της ιστορίας, η ηθική διδασκαλία του Επίκουρου, ο Κήπος, ως νέα μορφή οργάνωσης της κοινωνίας, της ένωσης των ελεύθερων παραγωγών. Η ουσία αυτή της επικούρειας φιλοσοφίας, θα γοητεύσει πλήθος ανθρώπων σε όλο τον πλανήτη, οι οποίοι θα επιχειρήσουν να διερευνήσουν τον τρόπο οργάνωσης μιας δικαιότερης κοινωνίας.
Η αθεΐα ή ο αγνωστικισμός, δηλαδή
η άποψη τόσο εκείνων που δεν έχουν πίστη στην ύπαρξη θεοτήτων, όσο κι εκείνων που αρνούνται ρητά ότι υπάρχουν τέτοιες οντότητες (δηλ. η απουσία ή η άρνηση της θεϊστικής πίστης), μετά την πρόσκαιρη εξαφάνισή της κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, εξαιτίας του φόβου των διωγμών, αναδύθηκε εκ νέου ως
κατηγορία εναντίον εκείνων που αμφισβητούσαν το θρησκευτικό status quo. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα είχε γίνει η φιλοσοφική τοποθέτηση μιας αυξανόμενης μειονότητας. Στον 20ο αιώνα, παράλληλα με την εξάπλωση του ορθολογισμού και του ανθρωπισμού, ο αθεϊσμός είχε γίνει μια κοινότοπη τοποθέτηση, επικρατούσα ιδίως μεταξύ των επιστημόνων.
Είναι χαρακτηριστικός ο διάλογος που πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 28 Σεπτεμβρίου 1881 και ο οποίος δείχνει τη νέα δημοκρατική αντίληψη των επιστημόνων για τη γνώση. Ο Δαρβίνος δέχτηκε επίσκεψη από τους αθεϊστές Καθηγητές Λούντβιχ Μπύχνερ (Ludwig Buchner) και Έντουαρντ Έηβελινγκ (Edward Aveling) (μετέπειτα συνεργάτη της Ελέανορ Μαρξ - Eleanor Marx ). Ο γιος του Δαρβίνου Φρανκ ήταν παρών, και η σύζυγός του Έμμα (Emma Darwin) προσκάλεσε τον παλιό τους φίλο τον Αιδεσιμότατο Brodie Innes. Ο Δαρβίνος εξήγησε χαριτολογώντας ότι "ο Brodie κι εγώ είμαστε φίλοι εδώ και 30 χρόνια. Δεν έχουμε ποτέ συμφωνήσει απολύτως σε κανένα θέμα, αλλά κατά καιρούς έχουμε κοιτάξει ο ένας τον άλλον και σκεφτήκαμε τότε ότι ένας από τους δυο μας πρέπει να είναι πολύ άρρωστος". Στη συζήτηση που ακολούθησε το δείπνο, ο Δαρβίνος ρώτησε τους καλεσμένους του: Τιατί αυτοαποκαλείστε Άθεοι;", λέγοντας ότι προτιμούσε τον όρο "Αγνωστικιστής". Ο Έηβελινγκ απάντησε, "Αγνωστικιστής δεν σημαίνει παρά Αθεϊστής, δοσμένο με αξιοπρέπεια - και Αθεϊστής σημαίνει απλώς Αγνωστικιστής, δοσμένο επιθετικά". Ο Δαρβίνος αποκρίθηκε ρωτώντας "Γιατί να είστε τόσο επιθετικοί;", αναρωτώμενος ποιο το όφελος να επιβάλεις νέες ιδέες στους ανθρώπους, τη στιγμή που η ελεύθερη σκέψη ήταν "μια χαρά" για τους μορφωμένους, ήταν όμως ο πολύς κόσμος "ώριμος για κάτι τέτοιο;" Ο Έηβελινγκ ρώτησε τότε τι θα γινόταν αν "οι επαναστατικές ιδέες της Φυσικής και Σεξουαλικής Επιλογής" είχαν περιοριστεί να είναι κτήμα "λίγων εκλεκτών" και είχε [ο Δαρβίνος] καθυστερήσει την έκδοση της Καταγωγής των Ειδών, πού θα βρισκόταν τότε ο κόσμος; Σίγουρα "το ίδιο το δικό του γλαφυρό παράδειγμα" ενθάρρυνε τους ελεύθερα σκεπτόμενους να διακηρύττουν την αλήθεια "φωνάζοντάς την από τις στέγες των σπιτιών", αλλά ενώ ο Δαρβίνος συμφωνούσε ότι ο Χριστιανισμός "δεν υποστηριζόταν από τις ενδείξεις", δεν είχε βιαστεί να επιβάλει την ιδέα αυτή σε κανέναν και μάλιστα "Δεν εγκατέλειψα τον Χριστιανισμό παρά αφού έφτασα σε ηλικία σαράντα ετών."
Επίσης, το φυλλάδιο του Μπέρτραντ
Ράσσελ Γιατί Δεν Είμαι Χριστιανός, βασισμένο σε μια ομιλία του που εκφωνήθηκε το 1927, θεωρείται μια κλασική δήλωση αγνωστικής πεποίθησης. Το δοκίμιο συνοψίζει τις αντιρρήσεις του Μπέρτραντ Ράσσελ σε μερικά από τα επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης του Θεού προτού εισέλθει σε συζητήσεις σχετικά με
τις ηθικές αντιρρήσεις του προς τα διδάγματα του Χριστιανισμού. Στη συνέχεια, παρακινεί τους αναγνώστες του να "ορθοποδήσουν θαρραλέα και να κοιτάξουν τίμια τον κόσμο ως σύνολο", με "άφοβη στάση και απελευθερωμένη σκέψη". Σε μεταγενέστερο φυλλάδιό του που τιτλοφορείται Είμαι Αθεϊστής ή Αγνωστικιστής; (με υπότιτλο Μια Έκκληση Για Ανεκτικότητα Εν Όψει Νέων Δογμάτων), ο Ράσσελ επιβεβαιώνει ότι είναι αγνωστικιστής
με τη φιλοσοφική έννοια ότι δεν μπορεί να γνωρίζει την αλήθεια σχετικά με την ύπαρξη ή την ανυπαρξία του Θεού. Στο ίδιο έργο, ωστόσο, παραδέχεται ότι με το να αυτοαποκαλείται Αθεϊστής θα έδινε μια πιστότερη εικόνα της θρησκευτικής του στάσης σε ένα μη-φιλοσοφικό ακροατήριο.
Όλα τα παραπάνω μπορούν να
συμπυκνωθούν στην περίφημη φράση που διατύπωσε ο Wittgenstein
: «Για όσα δεν
μπορούμε να μιλήσουμε, καλύτερα να μένουμε σιωπηλοί».
Στις δυτικές κοινωνίες οι
άνθρωποι ζούσαν σχετικά καλά.
Μεγάλο μέρος του πληθυσμού είχε δουλειά, μπορούσε να ζήσει τα παιδιά του είχε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και μπορούσε να ζήσει αξιοπρεπώς μετά την συνταξιοδότησή του. Το κοινωνικό κράτος για την κατάκτηση του οποίου, είχε χυθεί πολύ αίμα, στις δεκαετίες που πέρασαν λειτουργούσε.
Όσα βλέπαμε γύρω μας σε άλλες χώρες του κόσμου
μας εντυπωσίαζαν αλλά γρήγορα τα ξεχνούσαμε και επιστρέφαμε στο καταναλωτικό μας
όνειρο.
Ξυπνήσαμε ξαφνικά και ανακαλύψαμε ότι όλα αυτά ήταν μία οφθαλμαπάτη.
Τίποτα δεν είναι για εμάς όπως πριν από ένα χρόνο. Οι άνθρωποι σε ελάχιστο χρόνο από χαρούμενοι και ξένοιαστοι έχουν μετατραπεί σε κατηφείς και μελαγχολικούς ανθρώπους. Που πήγε άραγε η χαρά της ζωής; Ποιος είναι ο φόβος που μας υποβάλει σε αυτή την κατάσταση της ψυχής. Η συζήτηση για τα θεωρητικά ζητήματα έχει αξία στο βαθμό που συνδυάζεται με την πράξη της καθημερινότητας. Η θεωρία και η πράξη όπως συνηθίζουμε
να λέμε είναι αλληλένδετα δεμένες και η πρώτη εξαρτάται από την δεύτερη.
Ο φόβος στην ουσία είναι και πάλι ο φόβος του θανάτου. Οι αλλαγές στις ζωές των ανθρώπων βασίζονται στην παρέκκλιση όπως και οι αλλαγές στην φύση. Το καλούτσικο μπορεί να επαρκεί σε συνηθισμένους καιρούς, αλλά δεν ζούμε σε συνηθισμένους καιρούς. Και στους ασυνήθιστους καιρούς, οι άνθρωποι έχουν τη μοναδική ευκαιρία είτε να ελευθερωθούν και να δημιουργήσουν, είτε να γίνουν υποτελείς και να
περάσουν στην ανυπαρξία.
Κατοικούμε στην πιο όμορφη χώρα του κόσμου στην πατρίδα της φιλοσοφίας, του πολιτισμού, των τεχνών και της ασυνήθιστης συμπεριφοράς των ανθρώπων. Πατρίδα είναι οι άνθρωποί της. Ότι πέτυχε αυτός ο λαός στη βαθειά του διαδρομή στο χρόνο είναι γιατί ποτέ δεν έκανε το πιθανό αλλά το
απίθανο. Όλος ο πλανήτης χρωστάει στους τοκογλύφους οι οποίοι δεν έχουν ονοματεπώνυμο αλλά αναφέρονται γενικά ως «αγορές». Τα σχέδια αυτών που βρίσκονται πίσω από την αφηρημένη εύνοια αγορές είναι μάλλον σαφή. Θέλουν να γυρίσουν το ρολόι της ιστορίας πριν από τη χρονική στιγμή που οι καρβουνιάρηδες και οι πλύστρες του Παρισιού κατέλυσαν και ανέτρεψαν την τυραννία και άλλαξαν για πάντα όπως τότε φαινόταν την ζωή των ανθρώπων. Ο φόβος είναι σήμερα το βασικό εργαλείο
ελέγχου. Γνωρίζουμε όλοι και όλες ότι ο πόλεμος που μας κάνουν είναι καταρχήν οικονομικός. Αφού λοιπόν μας έχουν υπερχρεώσει όλους με τα διάφορα δάνεια, αφού έχουν αφήσει ανεξέλεγκτες όλες τις τιμές των ειδών πρώτης ανάγκης, αφού οι άνθρωποι πλέον αντιμετωπίζονται σαν απλοί αριθμοί και όχι σαν ανθρώπινες υπάρξεις και αφού έχουν κατασπαταλήσει το μόχθο και τον ιδρώτα των πολιτών, λένε τώρα πως θα μας σώσουν. Από
ποιους θα μας σώσουν άραγε, αν όχι από τους εαυτούς τους; Ο πόλεμος που μας έχουν κηρύξει είναι οικονομικός. Πρέπει να τους πολεμήσουμε κι εμείς με τον ίδιο τρόπο. Πρέπει να σταματήσουμε να τους πληρώνουμε. Και είναι αυτό αρκετό; Όχι. Ο κήπος του Επίκουρου πρέπει να λειτουργήσει ξανά. Ολοι μαζί μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα δικαιότερο και δημοκρατικότερο μέλλον για εμάς και τα παιδιά μας. Όλοι και όλες
γνωρίζουμε σήμερα ότι οι άνεργοι αυξάνονται, οι συνθήκες εργασίας γίνονται όλο και πιο σκληρές, οι οικογένειες αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερες δυσκολίες στην κάλυψη των βασικών αναγκών των μελών τους και ότι ο παραγωγικός ιστός της χώρας μας έχει συρρικνωθεί δραματικά. Η μόνη αποτελεσματική ανπμετώπιση αυτών των προβλημάτων είναι η άμεση στροφή προς ένα ριζικά διαφορετικό τρόπο ζωής, εργασίας και ανάπτυξης,
που αξιοποιεί τις ικανότητες, τις γνώσεις και τις δεξιότητες όλων μας για να υπηρετήσει το σύνολο και έχει ως απώτερους σκοπούς την αυτάρκεια, την αυτονομία και την ελευθερία. Με άλλα λόγια, πρέπει να οργανώσουμε έναν συνασπισμό αλληλεγγύης, αλληλοβοήθειας και ενεργής λήψης αποφάσεων σε κάθε γειτονιά και κάθε περιοχή που να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει καταρχήν τις βασικές βιοτικές μας ανάγκες (διατροφή, ένδυση, στέγαση).
Στην πράξη αυτό σημαίνει πως πρέπει να οικοδομήσουμε μικρές γεωγραφικά και πληθυσμιακά κοινότητες ανθρώπων που να είναι αυτάρκεις.
Να είναι δηλαδή σε θέση να ανταλλάσσουν προϊόντα και υπηρεσίες τόσο μεταξύ τους, όσο και με άλλες κοινότητες, και με αυτό το τρόπο να καλύπτουν όχι μόνο τις βασικές ανάγκες όλων των πολιτών τους, αλλά και να αναπτύσσονται οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά. Σημαίνει επίσης πως αυτές οι κοινότητες λειτουργούν αυτόνομα και πως οι πολίτες τους αποδέχονται το σύστημα νόμων, αξιών και συλλογικών δράσεων που οι ίδιοι
θεσπίζουν, αποδέχονται και συναποφασίζουν σε τοπικές συνελεύσεις- συνεδριάσεις. Σημαίνει ακόμη, πως οι πολίτες των κοινοτήτων προασπίζουν την ελευθερία τους.
Γι΄ αυτό και αρνούνται, απορρίπτουν και καταργούν κάθε μορφή εξάρτησης και ελέγχου από οποιοδήποτε σύστημα διακυβέρνησης απειλεί την αυτονομία και την αυτάρκειά τους. Τέλος Οι κοινότητες αυτές δεν θα μπορούν να νοηθούν ως απομονωμένες οντότητες με ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά.
Αντίθετα, πρέπει να λειτουργούν με τη στήριξη του ενιαίου
πλαισίου αρχών και διαδικασιών μιας πολιτείας που να προωθεί την συντονισμένη ανάπτυξη, την σύμπραξη και την ενότητα μέσα στη διαφορά.
Αυτή κατά την άποψή μου είναι σήμερα η χαρά της ζωής.
Γιατί όπως είπε και ο μεγάλος ποιητής μας σημασία δεν έχει εάν θα φθάσεις στην Ιθάκη αλλά το μεγάλο και ωραίο ταξίδι.
Παντελής Ραδίσης
Δικηγόρος Θεσσαλονίκης
.jpg)
