ΝΤΕΝΙ  ΝΤΙΝΤΕΡΟ ο Επικούρειος Εγκυκλοπαιδιστής

 

«Μόνο τα μεγάλα πάθη , μπορούν να εξυψώσουν την ψυχή σε μεγάλα πράγματα.

«Η δικαιοσύνη βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολική επιείκεια και την ανθρώπινη  σκληρότητα.»

«Με τον όμοιό σας η εκδίκηση είναι αμφίβολη.

Με τον ανώτερό σας είναι αφέλεια.

Με τον κατώτερό σας είναι ανανδρία.»

«Ο φιλόσοφος μιλά πολύ άσχημα για τον ιερέα, και ο ιερέας μιλάει πολύ άσχημα για τον φιλόσοφο.

Αλλά ο φιλόσοφος δεν σκότωσε ποτέ κανέναν ιερέα, ενώ ο ιερέας έχει σκοτώσει πολλούς φιλοσόφους.»

 

Ο Ντενί Ντιντερό   γεννήθηκε στη Λάνγκρ το 1713 και πέθανε στο Παρίσι το 1784. Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας. Γιος ενός μαχαιροποιού από την πόλη Λάνγκρ (Langres), διδάχθηκε τις πρώτες βάσεις της παιδείας του από Ιησουίτες κληρικούς αφού οι γονείς του τον προόριζαν για κληρικό και διάδοχο του θείου του, όνειρο που δεν κατάφεραν οι δικοί του, παρ’ ότι χρίσθηκε Αββάς.

Σπούδασε στη Σορβόννη, από όπου αποφοίτησε το 1732 ως νομικός.

Ο Ντιντερό έχασε όμως το ενδιαφέρον του για το νομικό επάγγελμα και προτίμησε να ασχοληθεί με γλώσσες, λογοτεχνία, φιλοσοφία και μαθηματικά. Αναδείχθηκε σε επιφανή φιλόλογο, φιλόσοφο και συγγραφέα ενώ ήταν εμπνευστής και ηγέτης της προσπάθειας για συγγραφή της «Εγκυκλοπαίδειας» από το 1746 μέχρι το 1780.

 Μεγάλο φιλοσοφικό πνεύμα, παντόφιλος όπως τον έλεγε ο Βολταίρος (επειδή επιδιδόταν σε πολλά θέματα), ο Ντιντερό θεωρούσε τη ζωή και τον θάνατο δυο όψεις της ίδιας πραγματικότητας.

Σε όλα τα έργα του διέδιδε το πνεύμα του Διαφωτισμού, ενάντια στη δεισιδαιμονία και τη θρησκοληψία.

Μαζί με τον Βολταίρο και τον Ρουσσώ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους  Γάλλους συγγραφείς του 18^ου  αιώνα.

Το δεύτερο Πανελλήνιο Συμπόσιο των φίλων της Επικούρειας Φιλοσοφίας  σήμερα, προσφέρει μια μεγάλη  ευκαιρία για να θυμηθούμε τις πραγματικές διαστάσεις της προσφοράς του, ως πνευματικού ανδρός, στη γέννηση, στο μπόλιασμα και στη διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού, που χέρι-χέρι με τη Γαλλική Επανάσταση, επέτρεψαν στην κοινωνία των ανθρώπων να απενοχοποιήσει τις ενστάσεις της και να τρέξει προς ένα μέλλον πιο κοντά στην πρόοδο και τη δημιουργία.

Ίσως ο Ντιντερό να μην ήταν ξεκάθαρος και ομολογημένος Επικούρειος, ήταν όμως αυτός που σε μια δύσκολη εποχή, μπόρεσε μαζί με τον Μονταίν και τον Λουκρήτιο να ξαναπιάσει μεταξύ μας μια παλιά συζήτηση, έλεγε ο Μποννέ.

 Ο Ντιντερό υπήρξε η ψυχή της “Εγκυκλοπαίδειας”, του έργου που έμελλε να λειτουργήσει ως διακομιστής των ιδεών του Διαφωτισμού, να προπαγανδίσει υπέρ μιας κοινωνίας φιλελευθερισμού, νέων αξιών και αρχών, μακριά από τις προκαταλήψεις, τις ιδεοληψίες και τα συμπλέγματα του παρελθόντος.

Η Ιστορία κατέγραψε τον Ντιντερό ως άθεο, υλιστή, αισθησιοκράτη και θαυμαστή της Επικούρειας Φιλοσοφίας.

Μέσα από αυτές τις ακραίες εκφάνσεις του χαρακτήρα του ωστόσο, πέτυχε να γεννήσει στο μυαλό και την καρδιά των ανθρώπων τον σπόρο της αμφισβήτησης.

Εκείνος φυσικά εννοούσε να αμφισβητεί και όλες τις γνωστές θρησκείες, το Κίνημα του Διαφωτισμού όμως επέδειξε αξιοθαύμαστη ευελιξία προσαρμοστικότητας και αυτορρύθμισης, με αποτέλεσμα να αποφεύγει τέτοιες γενικότητες και αφορισμούς.

Αν ταυτίσουμε, έστω και αυθαίρετα, τον Ντιντερό με την Εγκυκλοπαίδεια, θα διαπιστώσουμε ότι ο πυρήνας της συμβολής του στην πρόοδο της ανθρώπινης κοινωνίας, έγκειται στο γεγονός, πως λόγω του συγκρουσιακού χαρακτήρα και της ισοπεδωτικής διάθεσης που τον διέκρινε, η ίδια η κοινωνία κατάφερε να βρει τα κατάλληλα φίλτρα, ώστε να κρατήσει την ουσία των κηρυγμάτων του.

Την επιδίωξη της λελογισμένης αμφισβήτησης, ως κινητήριας δύναμης για την πρόοδο πάνω σε αρχές και αξίες που προϋπήρχαν και πλέον εξελίχτηκαν ή βελτιώθηκαν.

Πάντως, δεν ανατράπηκαν βίαια, ούτε όλες, όπως θα ικανοποιούσε πιθανότατα τον Ντιντερό.

Η ανθρωπότητα προχώρησε γιατί ενέταξε και εκείνον ακόμη, στα παραδείγματα προς αποφυγή, λόγω του αχαλίνωτου χαρακτήρα του.  Ή, μάλλον, “έδειξε” στον Ντιντερό πως πραγματικά γίνεται χρήσιμη η αμφισβήτηση.

          Το 1732  άρχισε μια νέα ζωή στη γαλλική πρωτεύουσα, γνωρίζοντας πολλούς διανοούμενους της εποχής, όπως τον Ζαν ντ' Αλαμπέρ και τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Άρχισε να γράφει και να μεταφράζει αγγλικά χειρόγραφα στα Γαλλικά.

Λίγο αργότερα γνώρισε μια νεαρή πουκαμισού, την Αντουανέτ Σαμπιόν  και θέλοντας να την παντρευτεί, ζήτησε την άδεια του πατέρα του, όπως ήταν συνηθισμένο εκείνη την εποχή.

Εκείνος δεν συμφώνησε και αποφάσισε να τον κλείσει σε μοναστήρι.

Η αντιπάθεια του Ντιντερό προς τον θεσμό των μοναστηριών και την εκκλησία γενικότερα, ίσως πηγάζει από αυτό το γεγονός, αλλά μεγάλωσε, όταν η αδερφή του κλείστηκε οικειοθελώς σε ένα μοναστήρι και εκεί αρρώστησε ψυχικά.

Όταν δραπέτευσε από το μοναστήρι που τον είχε κλείσει ο πατέρας του επέστρεψε στο Παρίσι και παντρεύτηκε την νεαρή πουκαμισού  μυστικά.

Σύντομα απέκτησαν μαζί μια κόρη, η οποία όμως πέθανε πολύ πρόωρα. Αργότερα γεννήθηκαν δύο γιοί, οι οποίοι πέθαναν επίσης πρόωρα.

Μόνο μια κόρη που γεννήθηκε το 1753 επέζησε.

Το 1755 γνώρισε τη Σοφί Βολλάν που στάθηκε ως το τέλος της ζωής του η τρυφερή ερωμένη κι η πιστή του φίλη.

          Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος σε να σύντομο ταξίδι εργασίας και αναψυχής στην γηραιά ήπειρο με τον φίλο του Ραλφ, συναντήθηκε με τον Βολταίρο και τον γέρο πλέον Ντιτερό οι οποίοι ήταν ένθερμοι υποστηρικτές της Αμερικανικής Επανάστασης.  Επιστρέφοντας στην Αμερική, δημοσίευσε ένα Δοκίμιο πάνω στην ελευθερία και στην αναγκαιότητα, στην ευχαρίστηση και στον πόνο.

Τίτλος του ήταν ένα ολόκληρο πρόγραμμα.

Ο άνθρωπος- υποστήριζε -  είναι ένας μηχανισμός και οι κινήσεις του οφείλονται σε εξωτερικά ερεθίσματα.

Ο άνθρωπος επιδιώκει την ευχαρίστηση και αποφεύγει τον πόνο, κι αν δεν απολαμβάνει πάντα, συχνά υποφέρει. Ηθικό δίδαγμα: δεν υπάρχουν ούτε βίτσια ούτε αρετές μόνο σκέψεις, φυσιολογικές. ΄Η μάλλον ένα είναι το βίτσιο: το να μην υπακούει κανείς σε αυτές τις σκέψεις, μα πως είναι ποτέ δυνατόν; Σοφός είναι όποιος προσαρμόζει τη φύση του, στα ένστικτα του.

Καθώς είχε συγγράψει την ιστορία των Αρχαίων Ελλήνων και ένα ιατρικό λεξικό, το 1746 ο Ντιντερό προσκλήθηκε από έναν γνωστό Παριζιάνο εκδότη να μεταφράσει την Αγγλική εγκυκλοπαίδεια Cyclopaedia, or Universal Dictionary of the Arts and Sciences, του Άγγλου εκδότη Εφραίμ Τσάμπερς.

Ο Ντιντερό αποφάσισε να μην περιοριστεί μόνο στους δύο τόμους αυτού του έργου, αλλά να το επεκτείνει σημαντικά, προσθέτοντας σε αυτό όλες τις γνώσεις της εποχής.

Σε αυτό το έργο τον βοήθησαν και άλλοι διανοούμενοι και φίλοι του, κυρίως ο Ντ' Αλαμπέρ, που ήταν μαθηματικός και φυσικός επιστήμονας, αλλά και πολύ γνωστά πρόσωπα όπως ο Μοντεσκιέ, ο  Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Βολταίρος και άλλοι.

Το 1735 έρχεται σε επαφή με τον Οταβιάνο Μπονακόρσι από την Τοσκάνι, άνθρωπο πολύ μορφωμένο, ο οποίος συνήθιζε να φιλοσοφεί όπως ο Επίκουρος στους θαυμάσιους κήπους του, μακριά από την φασαρία του κόσμου.

Στις 21/7/1740 ο φίλος του ποιητής και διανοούμενος στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, Τομάσο κατηγορήθηκε από την ιερά εξέταση, ότι διάβασε και είχε αντίτυπο του  Τίτου Λουκρήτιου Κάρου. Καταδικάστηκε επιεικώς σε ισόβια φυλάκιση, επειδή ήταν φυματικός και όταν πέθανε, δεν του έγινε κανονική ταφή αλλά πέταξαν το πτώμα του σε ομαδικό τάφο, όπως συνήθιζαν για τους άθεους.

Η διάσωση του έργου του Λουκρήτιου από τους φιλοσόφους του διαφωτισμού, είναι αξιοσημείωτο γεγονός, δεδομένης της εχθρότητας της χριστιανικής εκκλησίας, η οποία και ήταν το μόνο μέσο μετάδοσης για λατινικά κείμενα σχετικά με τον Λουκρήτιο και τον Επίκουρο. 

          Το 1746 ο Ντιντερό έγραψε τις Φιλοσοφικές Σκέψεις, τις οποίες καταδίκασε αμέσως το κοινοβούλιο του Παρισιού. Το 1749, επηρεασμένος από το έργο του Κοντιγιάκ, Δοκίμιο περί καταγωγής των ανθρωπίνων γνώσεων, δημοσίευσε την περίφημη Επιστολή για τους κωφάλαλους προς χρήση όσων ακούν  και την Επιστολή για τους τυφλούς προς χρήση αυτών που βλέπουν. Εκεί υποστηρίζει πως οι γνώσεις αλλά και η ηθική θεμελιώνονται στις αισθήσεις.

Επίσης δημοσίευσε τις, Φιλοσοφικές αναζητήσεις για την προέλευση και τη φύση του ωραίου το οποίο αποτελεί και το λήμμα «Περί Ωραίου» στο δεύτερο τόμο της εγκυκλοπαίδειας.  

Το 1749 αναγκάστηκε να διακόψει, την εγκυκλοπαίδεια, εξαιτίας κάποιων γραπτών που είχε δημοσιεύσει παλαιότερα επηρεασμένος από τους Ουγενότους, Ούγγρους και Γερμανούς αξιωματικούς οι οποίοι στην Γένοβα το 1747 έως 1752 λειτούργησαν την Επικούρεια Αδελφότητα και στα οποία κείμενα ασκούσε κριτική στην εκκλησία και τον Πάπα.

Οι ιδέες αυτές των γραπτών του δοκιμίων, λειτούργησαν σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από το κεφάλι του ποντίφικα, μια κινητή νάρκη κατά της εκκλησίας της Ρώμης.

Η δημοσίευση αυτού του δοκιμίου τού στοίχισε μια ολιγόμηνη φυλάκιση στο Βενσέν.
Το 1750 δημιούργησε ένα προσπέκτους (Prospectus), με το οποίο καλούσε άτομα από όλη την Ευρώπη να βοηθήσουν στην συγγραφή αυτού του κολοσσιαίου έργου.

Αργότερα ο Ντιντερό αποφάσισε να αφήσει στην άκρη πολλά ανέκδοτα έργα του, για να μην θέσει σε κίνδυνο τη συνέχιση της Εγκυκλοπαίδειας.

Ήδη το 1751 εμφανίστηκαν οι δύο πρώτοι τόμοι της Εγκυκλοπαίδειας ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers, par une société de gens de lettres), από έναν κύκλο συγγραφέων.Η επιτυχία του έργου στα βιβλιοπωλεία ήταν πολύ μεγάλη, οι Ιησουίτες όμως και πολλοί κληρικοί διέγνωσαν μια αντιχριστιανική τάση στο έργο αυτό και πέτυχαν με βασιλική διαταγή την απαγόρευση του έργου.

Επειδή όμως η Μαρκησία Ντε Πομπαντούρ φίλη του Ντιντερό, και  ερωμένη του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΕ΄, κατείχε μια εξαιρετικά σημαντική θέση, επηρέασε υπέρ της Εγκυκλοπαίδειας πολλούς υπουργούς και άλλα πρόσωπα με επιρροή, ώστε τελικά εκδόθηκαν παρά την απαγόρευση που ίσχυε από το 1753 έως το 1756, τέσσερις νέοι τόμοι.

Η πίεση όμως των αντιπάλων της Εγκυκλοπαίδειας αυξήθηκε, και έτσι το 1758 επήλθε μια νέα απαγόρευση. Ακόμη και ο Πάπας  δεν ενέκρινε το έργο.  

Η Εγκυκλοπαίδεια όμως σημείωσε τεράστια επιτυχία όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, και καθώς η Γαλλική κυβέρνηση εισέπραττε πολλά χρήματα από την πώληση αντιτύπων της Εγκυκλοπαίδειας στην Ευρώπη, ενθάρρυνε τον Ντιντερό και τους υπόλοιπους Εγκυκλοπαιδιστές να συνεχίσουν τη συγγραφή της.

Ο Ντιντερό έγραψε και τους υπόλοιπους δέκα τόμους, μαζί με πέντε τόμους εικονογραφήσεις μέχρι το 1765, αποσύρθηκε όμως - μετά από είκοσι χρόνια συγγραφής - και άφησε στους συνεχιστές τους να εκδώσουν και τους υπόλοιπους τελευταίους τόμους με εικόνες.

Όπως και οι υπόλοιποι τόμοι της Εγκυκλοπαίδειας, έτσι και αυτοί, συνέβαλαν στη μεγάλη φήμη και τη διάδοση του έργου σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Παράλληλα με την Εγκυκλοπαίδεια ο Ντιντερό συνέγραφε και άλλα έργα.

Το 1746 ολοκλήρωσε το έργο του Φιλοσοφικές σκέψεις (Pensées philosophiques).  

Το 1751 έγινε μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών στο Βερολίνο.

Ως φυσικός επιστήμονας, ο Ντιντερό ασχολήθηκε με το έργο του Σκέψεις για την ερμηνεία της φύσης (Pensées sur l'interprétation de la nature), στο οποίο τάσσεται υπέρ των πειραμάτων, των λογικών αποδείξεων και κατά των θεωρητικών ψευδορασιοναλιστικών ιδεών του Καρτέσιου.

Έγραψε επίσης θεατρικά έργα, όπως το Φυσικός γιος (Fils naturel) το 1757 και το Πατέρας της οικογένειας  το 1758.

Όσον αφορά τα μυθιστορήματα, το πιο γνωστό και συνάμα το πιο επιτυχημένο του είναι Η μοναχή (La religieuse), η πλοκή του μυθιστορήματος περιπλέκεται γύρω από μια γυναίκα που δραπέτευσε από το μοναστήρι στο οποίο την είχαν κλείσει οι γονείς της.

Ο  Ντιντερό ως προσωπικότητα μαζί με την σκληρή συγγραφική δουλειά του     φρόντιζε να έχει συχνές επαφές με τους Παριζιάνους και όχι μόνο, διανοούμενους διαφωτιστές της εποχής.

Το 1761, για ν’ αντιμετωπίσει μια δύσκολη οικονομική του κατάσταση, γιατί τα οικονομικά του πάντα ήσαν δύσκολα, παρά τη φήμη που είχε αποκτήσει με την Εγκυκλοπαίδεια, ο Ντιντερό πούλησε την τεράστια βιβλιοθήκη του αντί ενός μεγάλου ποσού, στην Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας, μεγάλη θαυμάστριά του, η οποία όμως, του επέτρεψε να την κρατήσει κα να την χρησιμοποιεί για όλη του τη ζωή, προσφέροντάς του κι ένα ετήσιο επίδομα και τον τίτλο του βιβλιοθηκάριου. Μόνο μετά τον θάνατο του η βιβλιοθήκη του μεταφέρθηκε στο Ερμιτάζ.

Η Τσαρίνα Αικατερίνη της Ρωσίας τον κάλεσε να υποβάλει προτάσεις για το εκπαιδευτικό σύστημα της Ρωσίας και γι' αυτό ο Ντιντερό έμεινε στα χρόνια 1773-1774 στην Αγία Πετρούπολη, που τον δέχθηκε με μεγάλες τιμές. Εισηγήθηκε στην Αικατερίνη την δημιουργία και υποστήριξη της τρίτης τάξης, της ανάπτυξης των τεχνών και των επιστημών με την ίδρυση Τεχνικών Πανεπιστημιακών ιδρυμάτων.

Όπως ο Βολταίρος, στην δεξιά συντηρητική θέση, που επεδίωκε να αποσπάσει βελτιώσεις από το υπάρχον κράτος, έτσι και ο Ντιντερό στο κέντρο, προσωποποίηση της επερχόμενης  επανάστασης , αναζητούσε ένα πεφωτισμένο μονάρχη, τον οποίο νόμισε ότι  βρήκε στο πρόσωπο της Τσαρίνας Αικατερίνης, η οποία καταγόταν από τη Γερμανία και έκανε αγώνα εναντίον των Βογιάρων προσπαθόντας να καταργήσει την δουλοπαροικία.   Ο Ντιντερό  στην Ρωσία βρήκε υποστήριξη στον κύκλο των Ελευθεροτεκτόνων, αλλά ο ίδιος δεν  ήταν Ελευθεροτέκτον,  αυτό είναι ιστορικά εξακριβωμένο.

 Έχοντας έτσι εξασφαλίσει μια σχετική οικονομική άνεση, πέρασε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του  στο Παρίσι, εργαζόμενος  με τη στοργική φροντίδα της μόνης κόρης που του είχε μείνει και με τη συγκινητική φιλία και αγάπη της  Σοφί Βολλάν.  

Στα αριστερά του Ντιντερό ο Ρουσσώ, επαγγέλλονταν μια άλλη πολιτική φιλοσοφία που θα μπορούσε να ριζώσει σε «παρθένες» χώρες σαν την Πολωνία ή την Κορσική. Στα ύστερα δημοσιεύματά του ασχολήθηκε επίσης με πολιτικά ζητήματα και θεωρείται από τους πνευματικούς πατέρες της επερχόμενης Γαλλικής Επανάστασης, με αποτελέσματα τον θάνατο του Βασιλειά της Γαλλίας, την δημιουργία συντάγματος, τον χωρισμό Κράτους και εκκλησίας, την ελευθερία έκφρασης και τέλος την ασφάλεια των πολιτικών δικαιωμάτων, την ανάπτυξη στις τέχνες, τις επιστήμες και την οικονομία.

Αν από τον Ρουσσώ προήλθε ο Ροβεσπιέρος, από τον Ντιντερό ξεπήδησε ο Νταντών….. λέει ο Ωγκύστ Κόμπ.

Ο Ντιντερό είναι ίσως ο πιο τυπικός εκπρόσωπος του νέου εκείνου πνευματικού πολιτισμού που προετοίμασε την αστική επανάσταση του 18^ου αιώνα και που είχε σαν στήριγμά της, την αισθησιοκρατία, την αθεΐα, τον υλισμό στη φιλοσοφία κατά του απολυταρχισμού και δεσποτισμού στην πολιτική.

Η βασική του διαφορά από τον διαλεκτικό υλισμό είναι ότι πίστευε πώς ο χαρακτήρας των τάξεων καθορίζεται από τον τρόπο της κοινωνικής οργάνωσης, από το νομικό καθεστώς, από τις κυρίαρχες ιδέες, την μόρφωση των λαών και τις αντιλήψεις της εποχής.

Στην πολιτική ήταν υποστηριχτής της Συνταγματικής Μοναρχίας κατά τ’ αγγλοσαξονικό πρότυπο, αλλά είχε μερικές αστικοδημοκρατικές διαισθήσεις και, ως ένα σημείο, ήταν πρόδρομος του ουτοπικού σοσιαλισμού. Ο Ντιντερό  πέθανε στις 30 Ιουλίου 1784,  από αποπληξία, τρώγοντας βερίκοκα, έξι χρόνια μετά το Βολταίρο και τον Ρουσώ, ένα χρόνο μετά τον παλιό συνάδελφό του Ντ' Αλαμπέρ , και πέντε χρόνια πριν Χόλμπαχ. Στην κηδεία του, κοντά στην Πλατεία Βαντόμ ο Τζέφερσον και άλλοι φίλοι του ήσαν παρόντες.

Η υποτίμηση του έργου του Ντιντερό οφείλεται στο Αντιδιαφωτιστικό  πνεύμα που επεκράτησε στις αρχές του 19^ου αιώνα, (Νεοκλασσικισμός, Ρομαντισμός), στην πρόχειρη απόρριψη του Ντιντερό από τους Μάρξ και Ένγκελς μαζί με όλο τον Γαλλικό υλισμό.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μάρξ δεν είχε διαβάσει τα φιλοσοφικά έργα του Ντιντερό, αλλά το έκρινε από τα φιλοσοφικά Λεξικά και ανθολογήματα, όπως απέδειξαν έρευνες νεωτέρων.

Πάντως κάποια στιγμή, ο Μάρξ χάρισε στον Ένγκελς το έργο του Ντιντερό « Ο ανιψιός του Ραμώ» χαρακτηρίζοντας το « μοναδικό αριστούργημα».  

Ο   Ντιντερό  ήταν πολύ συγκαταβατικός και η επιείκειά του για τους συνανθρώπους έφτανε τα όρια της αυταπάρνησης.

 Έτσι, μια φορά τον επισκέφθηκε ένας νεαρός εκβιαστής που του έδωσε ένα ογκώδες τετράδιο και ζήτησε να το διαβάσει.

Το χειρόγραφο ήταν πολύ κακιά και μοχθηρή σάτιρα κατά τον Ντιντερό. 
- Αγαπητέ, δε σας γνωρίζω και δε θα μπορούσα να κάνω κάτι κακό σε σας.

 Πώς εξηγείται αυτή η επίθεση εναντίον μου; 
- Απλά, δεν έχω να φάω, είπε ο νεαρός απατεώνας.

Ήλπιζε, ότι ο Ντιντερό θα του δώσει λεφτά για να τον αφήσει ήσυχο. 
- Αλίμονο, είπε ο φιλόσοφος, δεν είστε ο πρώτος που προσφεύγει σ' αυτόν τον τρόπο για να επιβιώσει, και πολλοί είναι εκείνοι που πληρώνουν για τη σιωπή. Όμως νομίζω ότι μπορείτε να έχετε περισσότερο κέρδος απ' αυτό το χειρόγραφο.

Να πάτε μ' αυτό το τετράδιο στον κόμη του Ορλεάν, εκείνος με μισεί τόσο, ώστε για ένα λίβελο εναντίον μου θα σας πληρώσει πολύ περισσότερο.

Δωρίστε του τη σάτιρά σας. Κάντε ένα καλό δέσιμο, βάλτε στο εξώφυλλο το έμβλημά του και προσφέρετε το τετράδιο στον κόμη.

Να είστε σίγουρος ότι θα είναι πολύ γενναιόδωρος.
- Δυστυχώς εγώ δε γνωρίζω τον κόμη και δε θα μπορέσω να γράψω την αφιέρωση, είπε ο εκβιαστής.

Ο φιλόσοφος αμέσως κάθισε και έγραψε την αφιέρωση.

 Ο απατεώνας πήρε το χειρόγραφο του και έκανε όλα όσα τον συμβούλεψε ο Ντιντερό. Αργότερα, όταν πήρε την αμοιβή του, ήρθε να ευχαριστήσει τον Ντιντερό. 

          Φίλες και φίλοι, ο μεγάλος εγκυκλοπαιδιστής Ντιντερό, δεν έχει την «ταμπέλα» του Επικούρειου, έχει όμως η ζωή και το έργο του, ταύτιση με τον Δάσκαλο Επίκουρο και τους συνεχιστές του.

 Τα χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας του Ντιντερό, ήταν όπως αναφέρονται και παραπάνω:

Η Αισθησιοκρατία, υποστηρίζοντας ότι η εμπειρία είναι το κριτήριο της αληθείας.

Ο Υλισμός με την αντικειμενική ύπαρξη της αενάως κινούμενης ύλης η οποία έχει μοριακή ύλη.

Ο χώρος και ο χρόνος είναι μορφές της ύλης.

Η Ηθική βρίσκεται στην τάση του ανθρώπου για ευτυχία, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο τα προσωπικά και τα κοινωνικά συμφέροντα συμπίπτουν με κριτήρια την Λογική και την Δικαιοσύνη.

Στην ταπεινή μου εργασία με κόπο ανακάλυψα ψήγματα  συμμετοχής του σε οργανωμένη φιλοσοφική ομάδα, είναι όμως σίγουρο τουλάχιστον σ΄ εμένα ότι παραλληλίζοντας τις αρχές του και τις φιλοσοφικές του τοποθετήσεις ότι δικαίως ο πολυπράγμων Ντιντερό ήταν Επικούρειος.

 

Βιβλιογραφία:

1.Το έργο του Κοντιγιάκ Δοκίμιο περί καταγωγής των ανθρωπίνων γνώσεων, (1746), («Καστανιώτης», 2001, μετάφραση Ευθύμης Σπετσιέρης)

2.  Γράμμα για τους τυφλούς (Lettre sur les aveugles, 1749)

 Γράμμα για τους κωφάλαλους (Lettre sur les sourds et muets, 1751) Τα δύο αυτά κείμενα καθώς και άλλα ιδιαίτερα σημαντικά φιλοσοφικά του δοκίμια δημοσιεύτηκαν στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Ζήτρος», 1998, σε μετάφραση Άκη Καλογνώμη).

3.Η καταραμένη αδελφότητα Roberto Gervaso, Εκδόσεις Ενάλιος

4.Δοκίμιο περί καταγωγής των ανθρωπίνων γνώσεων, («Καστανιώτης», 2001, μετάφραση Ευθύμης Σπετσιέρης)

5.Όνειρο του Ντ’ Αλαμπέρ  ( Ηριδανός)

6.Ζάκ ο μοιρολάτρης  ( Ηριδανός)

7. Φιλοσοφικό Λεξικό Γιουντίν – Ρόζενταλ  ( Αναγνωστίδη)

8. Στο δρόμο για το Ερμιτάζ Μάλκομ Μπράντμπερυ  (Εκδόσεις Πόλις)

 

Μάριος Πετρίδης

Κήπος Θεσσαλονίκης 2012

ΑΠΑΝΤΗΣΗ TOY DIDEROT ΣΤΟΝ ΒΟΛΤΑΙΡΟ

 

Βολταίρος

ΑΠΑΝΤΗΣΗ TOY DIDEROT ΣΤΟΝ ΒΟΛΤΑΙΡΟ

 

 Κύριε,

Η στιγμή που έλαβα την επιστολή σας ήταν μία από τις ομορφότερες της ζωής μου.

Σας είμαι απείρως υπόχρεος για το δώρο με το οποίο συνοδευό­ταν.

Δε θα μπορούσατε να στείλετε το έργο σας σε κάποιον που να είναι μεγα­λύτερος θαυμαστής σας από μένα. Φυλάσσουμε σαν κάτι πολύτιμο τα σημά­δια της ευμένειας των μεγάλων εγώ, που δεν έχω γνωρίσει ποτέ πραγματικά διάκριση μεταξύ των ανθρώπων, εκτός από εκείνη που επιβάλλουν οι προσω­πικές αρετές, τοποθετώ αυτή την έκφραση της εκτίμησής σας τόσο πιο πάνω από τα δείγματα εύνοιας των ισχυρών, όσο οι ισχυροί είναι πιο κάτω από σας.

Τώρα, ας σκεφτεί ο λαός ό,τι θέλει για την Επιστολή μου για τους τυφλούς εσείς δεν την απορρίψατε· οι φίλοι μου θα τη βρουν καλή, αυτό μου αρκεί.

 

Δεν ενστερνίζομαι τα πιστεύω του Saunderson περισσότερο απ’ ό,τι εσείς αλλά αυτό θα μπορούσε κάλλιστα να συμβαίνει επειδή βλέπω. Αυτές οι σχέ­σεις, που σε μας προκαλούν τόσο ζωηρή έκπληξη, δεν έχουν την ίδια λάμψη για έναν τυφλό. Εκείνος ζει σε ένα αιώνιο σκοτάδι και το σκοτάδι αυτό θα πρέπει να προσθέτει πολλή ισχύ στους μεταφυσικούς του συλλογισμούς. Είναι συνήθως κατά τη διάρκεια της νύχτας που πυκνώνει η ομίχλη, που μου κρύβει την ύπαρξη του θεού· η ανατολή του ήλιου όμως τη διαλύει πάντα.

Αλλά τα σκοτάδια διαρκούν συνεχώς για έναν τυφλό, και ο ήλιος δεν ανα­τέλλει παρά μόνο για όσους βλέπουν. Δεν πρέπει να φαντάζεστε ότι ο Saunderson πρέπει να αντιλαμβάνεται αυτό που εσείς θα είχατε αντιληφθεί στη θέση του, δεν μπορείτε να υποκαταστήσετε κανέναν δίχως να αλλάξετε ολοκληρωτικά το ερώτημα.

 

Να κάποιοι συλλογισμοί που δε θα είχα παραλείψει να αποδώσω στον Saunderson, χωρίς το φόβο που έχω για όσους τόσο καλά μου περιγράψατε.

Αν δεν είχαν υπάρξει ποτέ όντα, θα τον είχα βάλει να πει, δε θα είχαν υπάρ­ξει ποτέ διότι, για να δώσει κανείς στον εαυτό του ύπαρξη, πρέπει να ενερ­γήσει, και για να ενεργήσει, πρέπει να είναι. Αν δεν είχαν υπάρξει ποτέ παρά μόνο υλικά όντα, δε θα είχαν υπάρξει ποτέ πνευματικά^- διότι τα πνευματικά όντα ή θα είχαν δώσει τα ίδια στον εαυτό τους την ύπαρξη, ή θα την είχαν δεχτεί από τα υλικά όντα^- αν είχαν δώσει τα ίδια στον εαυτό τους την ύπαρξη, θα είχαν ενεργήσει προτού ακόμη αρχίσουν να υπάρχουν^- αν την είχαν δεχτεί από τα υλικά όντα, θα ήταν τρόποι ή τουλάχιστον αποτελέσματα της ύλης, πράγμα που δεν είναι καθόλου αυτό που εσείς έχετε κατά νου.

 

«Αλλά, αν δεν είχαν υπάρξει ποτέ παρά πνευματικά όντα, θα δείτε ότι δε θα είχαν υπάρξει ποτέ και υλικά όντα. Η σωστή φιλοσοφία δε μου επιτρέπει να υποθέσω στα πράγματα παρά αυτό μόνο που αντιλαμβάνομαι με τρόπο ξεκά­θαρο^- αλλά δεν μπορώ να αντιληφθώ στο πνεύμα ιδιότητες άλλες από εκείνες της βούλησης και της σκέψης. Και, όσο δεν μπορώ να συλλάβω ότι το μη ον και τα υλικά όντα θα μπορούσαν να ενεργήσουν πάνω στα πνευματικά όντα, άλλο τόσο δεν μπορώ να συλλάβω ότι η σκέψη και η βούληση θα μπορούσαν να ενεργήσουν πάνω στα υλικά όντα ή πάνω στο μη ον. Να υποστηρίζουμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει δράση του μη όντος και των υλικών όντων πάνω στα αμιγώς πνευματικά όντα, επειδή δεν έχουμε καμία αντίληψη της δυνατότητας μιας τέτοιας δράσης, σημαίνει ότι αποδεχόμαστε ότι δεν μπορεί να υπάρξει και δράση των αμιγώς πνευματικών όντων πάνω στα σωματικά διότι η δυνα­τότητα αυτής της δράσης δεν μπορεί να γίνει περισσότερο αντιληπτή.

 

«Έπεται, λοιπόν, από αυτή την ομολογία και από το συλλογισμό μου, θα συνέχιζε ο Saunderson, ότι το σωματικό ον δεν είναι λιγότερο ανεξάρτητο από το πνευματικό ον, απ’ ό,τι το πνευματικό ον από το σωματικό ότι συνθέ­τουν μαζί το σύμπαν, και ότι το σύμπαν είναι θεός. Πόση ισχύ δε θα προσέδιδε σ’ αυτό το συλλογισμό η γνώμη που μοιράζεστε με τον Locke, ότι η σκέψη θα μπορούσε κάλλιστα να είναι μια τροποποίηση της ύλης.»

 

«Αλλά, θα του αποκρινόσασταν, και τι γίνεται μ’ αυτές τις άπειρες σχέσεις που ανακαλύπτω στα πράγματα, τι γίνεται μ’ αυτή τη θαυμαστή τάξη που γίνε­ται έκδηλη από κάθε πλευρά; Για όλα αυτά τι θα μπορούσα να σκεφτώ; —Ότι πρόκειται για μεταφυσικά όντα, που δεν υπάρχουν παρά μόνο μέσα στο μυαλό σας, θα σας απαντούσε. Γεμίζουμε ένα τεράστιο πεδίο με πλίνθους και κεράμους ατάκτως ερριμμένους, αλλά μέσα εκεί το σκουλήκι και τα μυρμήγκια βρίσκουν κατοικίες αρκούντως βολικές. Τι θα λέγατε γι’ αυτά τα έντομα, αν παίρνοντας ως πραγματικές τις σχέσεις των τόπων κατοικίας τους, εκστασιά­ζονταν με την ομορφιά αυτής της υπόγειας αρχιτεκτονικής, και με την ανώτε­ρη νόηση του κηπουρού που διευθέτησε τα πράγματα για χάρη τους;»

 

Α! Κύριε, πόσο εύκολο είναι για έναν τυφλό να χαθεί μέσα σε ένα λαβύ­ρινθο παρόμοιων συλλογισμών και να πεθάνει άθεος, πράγμα που ωστόσο δε συνέβη καθόλου στον Saunderson. Επικαλείται τη θεία αντίληψη του θεού του Clarke, του Leibniz, και του Νεύτωνα, όπως οι Ισραηλίτες επικαλούνται το θεό του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ, διότι βρίσκεται λίγο-πολύ σε παρόμοια θέση. Του αφήνω αυτό που μένει στους πιο αμετάπειστους σκεπτι­κιστές: την ελπίδα πάντα ότι μπορεί να κάνουν λάθος. Αλλά είτε αυτό είναι έτσι είτε όχι, δε συμφωνώ καθόλου μαζί τους. Πιστεύω στο Θεό, μολονότι ζω πολύ καλά μαζί με τους άθεους. Έχω καταλάβει ότι τα θέλγητρα της τάξης τους αιχμαλώτιζαν, μολονότι οι ίδιοι είχαν αρκετή  ότι ενθουσιάζονταν με το ωραίο και το καλό, και ότι δεν μπορούσαν, όταν είχαν γούστο, ούτε να ανε­χτούν ένα κακό βιβλίο, ούτε να ακούσουν με υπομονή ένα κακό κονσέρτο, ούτε να υποφέρουν στο γραφείο τους έναν κακό πίνακα, ούτε να κάνουν μια κακή πράξη.

 

Να όλα όσα μου χρειάζονται. Λένε ότι όλα είναι αναγκαιότητα. Σύμφωνα μ' αυτούς, ένας άνθρωπος που τους προσβάλλει, δεν τους προσβάλλει με καθόλου πιο ελεύθερο τρόπο από τον τρόπο με τον οποίο τους τραυματίζει ένα κεραμίδι που ξεκολλάει και τους πέφτει στο κεφάλι.

 Όμως καθόλου δε συγχέουν αυτές τις αιτίες, και ποτέ δεν οργίζονται με το κεραμίδι, άλλο ένα ατόπημα που με καθησυχάζει. Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό να μην μπερ­δεύουμε το κώνειο με το μαϊντανό, αλλά καθόλου, αν θα πιστέψουμε ή όχι στο θεό: «Ο κόσμος, θα έλεγε ο Montaigne, είναι μία μπάλα που την άφησε στους φιλοσόφους για να παίζουν χωρίς να διακυβεύουν τίποτε»· και θα έλεγα σχεδόν το ίδιο για τον ίδιο το θεό.

 

Θα ερχόμουν, κύριε, με όλη τη σπουδή, που μπορεί κανείς να φανταστεί, να συζητήσω, ή μάλλον να διαφωτιστώ μαζί σας πάνω σ’ αυτές τις πολύ υψη­λές και πολύ άχρηστες αλήθειες- αλλά είμαι αλυσοδεμένος στην απομόνωσή μου από οικογενειακές θλίψεις που δε μου αφήνουν σχεδόν καμία ελευθερία πνεύματος- από πάμπολλες ασχολίες που θα μπορούσαν να πλουτίσουν κάθε άλλον εκτός από μένα, και που φέρνουν αναστάτωση στις υποθέσεις μου, και εξαντλούν τον χρόνο μου, και από ένα βίαιο πάθος που ορίζει σχεδόν ολο­κληρωτικά το είναι μου. Αχ φιλοσοφία, φιλοσοφία: σε τι λοιπόν είσαι καλή, αν ούτε τους παροξυσμούς του πόνου και των θλίψεων μπορείς να αμβλύνεις, ούτε το κεντρί των παθών;

 

Αν ποτέ αισθανθώ την ψυχή μου λίγο πιο ελεύθερη, και το πνεύμα μου λίγο περισσότερο σε κατάσταση να υποστηρίξει την καλή γνώμη που μου φαίνεται πως έχετε σχηματίσει για μένα, θα εμφανιστώ ξαφνικά, θα μπορέσω να δω με τα μάτια μου αυτό τον απίστευτο άνθρωπο, του οποίου τα γραπτά κάθε φορά με γοητεύουν, στον οποίο χρωστώ το λίγο φιλοσοφικό ύφος και πνεύμα που έχω, που διαθέτει σε βαθμό εκπληκτικό όλα τα χαρίσματα μαζί, στον οποίο όλα τα είδη της λογοτεχνίας είναι οικεία, και που στο καθένα από αυτά έχει διαπρέψει σα να ήταν αυτό το μοναδικό αντικείμενο της μελέτης του. Προς το παρόν, είμαι στην κατάσταση ενός ατόμου περιορισμένου στη δύναμη της αδράνειάς του, και που μια τεράστια σφαίρα, που ωθείται από μια δική της θαυμαστή ταχύτητα, προσκαλεί σε σύγκρουση.

 

Συγχωρήστε με, κύριε, αν την αποφεύγω προσωρινά, και επιτρέψτε μου να σας παρουσιάσω ένα έργο που δεν είναι πάρα πολύ καλό, αλλά που και πάλι αξίζει περισσότερο από μένα. Είναι τα Υπομνήματά μου πάνω σε διάφορα θέματα μαθηματικών. Δε σας τα έστειλα εγκαίρως, γιατί είχα μάθει ότι ήσα­σταν στην αυλή της Luneville, ή στον πύργο του Cirey. Στέλνω μαζί ένα αντί­γραφο στον δικό σας πύργο, για τη μαρκησία du Chatelet. Θα βρει, στο τελευταίο από αυτά τα υπομνήματα, την απόδειξη πως οι επιβραδύνσεις, που η αντίσταση του αέρα επιφέρει στην κίνηση του εκκρεμούς, είναι όπως τα τετράγωνα των διαγραφομένων τόξων, και όχι όπως τα τόξα, έτσι όπως ο Νεύτων, φαίνεται να έχει υποθέσει. Ίσως, όμως, οι διαφορές εδώ να είναι τόσο αμελητέες, που μπορούμε να πάρουμε χωρίς κίνδυνο λάθους είτε τα τόξα είτε τετράγωνα των τόξων για την έκφραση της επιβράδυνσης. Αυτό άλλωστε η κυρία μαρκησία du Chatelet το γνωρίζει ασφαλώς καλύτερα από εμένα.

Θα τολμούσα να σας παρακαλέσω, κύριε, να της μεταβιβάσετε τον πολύ ταπεινό μου σεβασμό και τις δικαιολογίες μου— είναι οι ίδιες που σας έλεγα πριν λίγο. Με όλη την τιμή του σεβασμού και της αφοσίωσης που ένας μικρός μαθητής οφείλει στο δάσκαλό του.

Κύριε,

Παρίσι 11 Ιουνίου 1749.

Ο πολύ ταπεινός και πολύ

υπάκουος υπηρέτης σας Diderot