Επικούρειες επιδράσεις στο Διαφωτισμό

 

 

Επικούρειες επιδράσεις στο Διαφωτισμό

Καθώς η ανθρωπότητα χαμένη

Σ' όλη τη γης κοίτωταν νικημένη

Εμπρός στα μάτια ολονών, απ' τη Θρησκεία

Που την κεφαλή επρόβαλε μέσα απ' τους ουρανούς

Σκιάζοντας με την όψης της, της φρίκης, τους θνητούς

Ένας Έλληνας ήταν αυτός που πρώτος τόλμησε ν' αψηφήσει

και σήκωσε μάτια θνητά τον τρόμο ν' αντικρύσει

αυτόν π' ούτε η δόξα των Θεών, μήδε η βοή του κεραυνού,

μήτε τ' αστροπελέκι του ανταριασμένου ουρανού

τον εταπείνωνε, μα τον τσινούσε με μήνιν πυρωμένη

η ατρόμητη καρδιά του να είναι η πρώτη που οργισμένη

τις πύλες που είχαν μανταλώσει αυτοί, της Φύσης της αρχαίας, να τσακίσει.

Ο Διαφωτισμός αποτελεί σημαντικό πνευματικό κίνημα που τοποθετείται στα μέσα του 18 αιώνα, τον οποίο οι ίδιοι οι Γάλλοι Διαφωτιστές απεκάλεσαν «Sigcle des lumigres», θεωρώντας εαυτούς ως φωτοδότες.

Αυτή η ιδεολογική, πνευματική και πολιτιστική κίνηση, που εκδηλώθηκε στη Δυτική Ευρώπη τον 18ο αιώνα, με κέντρα ακτινοβολίας και εκπροσώπους αρχικά στην Αγγλία και αργότερα στη Γαλλία, αλλά με μεγάλη απήχηση σ` όλο τον πνευματικό κόσμο της Ευρώπης.

Σκοπός του διαφωτιστικού κινήματος ήταν η απελευθέρωση του νου από τη νηπιακή εξάρτησή του, η απαλλαγή από τη θρησκευτική πρόληψη, τη μισαλλοδοξία των Εκκλησιών, την εξουσία των μοναρχιών, το σκοταδισμό.

Με το τέλος του ελληνορωμαϊκού κόσμου και την απαρχή του Μεσαίωνα, τα περισσότερα επικούρεια έργα αφανίστηκαν λόγω του περιεχομένου τους.

Το 1414  ο Πόντζιο Μπρατζιολίνι ανακάλυψε σ’ ένα γερμανικό μοναστήρι το ποίημα De Rerum Natura (Για την Φύση των Πραγμάτων) του επικούρειου Ρωμαίου Λουκρήτιου  (94-55 π.χ.χ.).

Το ποίημα αναπτύσσεται σε έξι βιβλία και εμπεριέχει την επικούρεια θεώρηση περί Φύσεως.

Ο Πιέρ Γκασεντί στα μέσα του 17ου αιώνα εμπνεύσθηκε , μια νέο- επικούρεια ατομική θεωρία, προκειμένου ν’ αντιπαρατεθεί στο φιλοσοφικό σύστημα του Ρενέ Ντεκάρτ.

Το 1884  ανακαλύφθηκε από δύο Γάλλους αρχαιολόγους στην Ιωνία, η μεγάλη επιγραφή του επικούρειου Διογένη Οινοανδέα, το μεγαλειώδες φιλοσοφικό μνημείο της ανθρωπότητας.

Το  1888  βρέθηκε στο Βατικανό μια συλλογή με επικούρειες "Δόξες" που ονομάστηκε Επίκουρου Προσφωνήσεις.

Από το έργο του Επίκουρου σήμερα σώζονται μέσω του βιογράφου του Διογένη  Λαέρτιου (3ος αιώνας μετά καινούργια χρονολόγηση.), τρεις επιστολές  και Οι Κύριες Δόξες, τα οποία αποτελούν την επιτομή του φιλοσοφικού του συστήματος, καθώς και η διαθήκη του.

Απόψεις της επικούρειας φιλοσοφίας εντοπίζονται στα έργα άλλων συγγραφέων, όπως ο Αθήναιος, ο Κικέρων, ο Σέξτος Εμπειρικός κ.α.

Επίσης έχουμε και νέα κείμενα, του Φιλόδημου, που έρχονται στο φως ακόμη και σήμερα, από τους απανθρακωμένους πάπυρους, που βρέθηκαν στην  έπαυλη του Πείσωνα το 1752, στην  Ηράκλεια (Ερκουλάνεουμ) πόλης της Ιταλίας που είχε καταστραφεί από την ηφαιστειακή έκρηξη του Βεζούβιου.

Στο πρόσφατο παρελθόν, τα επικούρεια έργα που έχουν σωθεί, εκδόθηκαν και στα νέα ελληνικά.

Είναι ελάχιστες οι αποδείξεις για το εάν ο διαφωτισμός εμπνεύσθηκε ή επηρεάστηκε από της Επικούρειες απόψεις.

Ασφαλώς η ιστορία δεν γνωρίζει παρθενογενέσεις.

Ανάμεσα στο νέο και στο παλιό υπάρχει πάντα αυτό που συνηθίζουμε να αποκαλούμε σχέση συνέχειας και  ασυνέχειας.

Η ταυτότητα όμως και η ταύτιση μ’ αυτές, του Επίκουρου τις δοξασίες, των βασικών ιδεολογικών θέσεων του διαφωτισμού δεν αφήνουν καμία αμφιβολία ότι μέσα από την προφορική ίσως μεταφορά των αξιών του Επίκουρου και την μελέτη των ελαχίστων σωσμένων κειμένων, ο διαφωτισμός είναι η πρώτη μετά από 14 αιώνες, εφαρμογή των φιλοσοφικών απόψεων του Επίκουρου.

Η κίνηση του διαφωτισμού τοποθετείται στο πλαίσιο της Αγγλικής επανάστασης του 1688 και της γαλλικής του 1789 και οδήγησε  στην άρνηση κάθε έρευνας και ανάλυσης που είναι πέρα από τα όρια της εμπειρίας, που αποκτιέται μόνο με τις φυσικές αισθήσεις και το πείραμα.

 Ότι βρίσκεται έξω από την εμπειρία παύει να υπάρχει ως πρόβλημα.

Σύμφωνα με το διαφωτιστικό κίνημα, η γνώση δεν ταυτίζεται πια με τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα που κυριαρχούσαν το 17ο αιώνα. (Καρτέσιος, Σπινόζα, Λάιμπνιτς), αλλά με την επιστήμη.

Η μηχανική κυριαρχεί στον πνευματικό ορίζοντα της εποχής.

Η δογματική έκθεση της φιλοσοφικής έρευνας απορρίπτεται και τη θέση της παίρνει η σαφής έκθεση, με σκοπό να γίνει κατανοητή από τον άνθρωπο.

Πέρα όμως από το καθαρά φιλοσοφικό μέρος του διαφωτισμού, που στηρίζεται στη λογική και στη θεωρία της γνώσης, υπάρχει και η εφαρμογή της φιλοσοφίας του διαφωτισμού στον ηθικό, πολιτικό και κοινωνικό τομέα.

Η ουσία των γεγονότων είναι αυτό που ενδιαφέρει πια, όχι οι λεπτομέρειες.

Η γνώση της Ιστορίας γίνεται με άλλη βάση, με άλλα, πιο βαθιά, κριτήρια. Μεγάλη προσπάθεια γίνεται για την απελευθέρωση του λογικού από τις προλήψεις, για να αναλάβει έπειτα να οδηγήσει την κοινωνική ζωή του ανθρώπου για την χαρά της ζωής.  Ντενίς Ντιντερό

Οι κυριότερες θεωρίες του διαφωτισμού πάνω στη γνωσιολογία είναι:

1) ο ορθολογισμός, με εκπροσώπους τους Ντεκάρτ, Σπινόζα, Λάιμπνιτς, Βολφ,

2) η εμπειριοκρατία, με τους Τζών Λοκ, Χιουμ,

3) η φυσιοκρατία, με εκπρόσωπο το Ζ. Ζ. Ρουσσό,

4) ο θετικισμός, με τον Ντ` Αλαμπέρ,

5) ο υλισμός με τους Λαμετρί, και Χόλμπαχ,

6) η αισθησιοκρατία - ο σκεπτικισμός με τον Κοντιγιάκ.

Η φιλοσοφία του Επίκουρου αποτέλεσε τη βάση της ατομιστικής αντίληψης για το σύμπαν και της υλιστικής αντίληψης.

Κατά τον 19ο αιώνα, η φιλοσοφία του Επίκουρου εντυπωσίασε τον Κάρολο Μάρξ ο οποίος το 1841 έγραψε διατριβή υπό τον τίτλο: «Διαφορά μεταξύ, της φυσικής φιλοσοφίας του Δημοκρίτου και του Επικούρου», την οποία υπέβαλε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Ιέννας στη Γερμανία και με αυτήν έλαβε τον τίτλο του διδάκτορα.

Αργότερα όμως, ο Μαρξ ασπάστηκε τις στωικές ιδέες του Χέγκελ για το "Πνεύμα της (προδιαγεγραμμένης) Ιστορίας".

Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι μαρξιστικές κοινωνίες να έχουν ως στόχο την εκπαίδευση των ανθρώπων να κάνουν το καθήκον τους στο πλαίσιο του πεπρωμένου τους, σύμφωνα με τη στωική φιλοσοφία.

Και βέβαια δεν είχαν στόχο την εκπαίδευση των ανθρώπων να είναι ευδαίμονες βιώνοντας τη φρόνηση, την αταραξία και τη φιλία σύμφωνα με την επικούρεια φιλοσοφία.

 Πάντως, εκτός από τον Μαρξ και ο Λένιν ασπάσθηκε την περί ειδώλων γνωσιολογική αντίληψη του Επίκουρου.

Οι Σκανδιναβικές χώρες με τα σοσιαλοδημοκρατικά συστήματα, που ενδιαφέρθηκαν για την ευδαιμονία των περισσοτέρων ανθρώπων, εφάρμοσαν σε μεγαλύτερο βαθμό τις αρχές του Επίκουρου.

Παράλληλα με το ευρωπαϊκό διαφωτιστικό κίνημα δημιουργήθηκε ένα αντίστοιχο κίνημα στο χώρο της Ελλάδας.

Το κίνημα αυτό ήταν το σημαντικότερο πνευματικό κίνημα πριν από την Επανάσταση του 1821.

Η δράση του ελληνικού διαφωτισμού συμπίπτει χρονικά με το δεύτερο μισό του 18ου αι. μέχρι το 1821 και στη χρονική αυτή διάρκεια δόθηκε η ευκαιρία στον ελληνισμό να γνωρίσει ένα καινούριο πνευματικό κλίμα, που γρήγορα θα τον οδηγούσε σε καινούριες κοινωνικές μορφές.

Οι αρχές του 18ου αι. βρήκαν την αστική τάξη στην Ελλάδα να ανέρχεται και να αμφισβητεί το ρόλο των αρχόντων στην ηγεσία του Γένους.

Η ανάπτυξη αστικών εμπορικών κέντρων ήταν ραγδαία στα παράλια και τα νησιά του Αιγαίου.

Αυτά τα κέντρα, καθώς και τα κέντρα του ελληνισμού στο εξωτερικό, όπως ήταν το Βουκουρέστι, η Τεργέστη, η Βουδαπέστη, η Βιέννη κ.ά., έγιναν σιγά - σιγά οι δέκτες του ρεύματος που κυριαρχούσε τότε στην Ευρώπη, του διαφωτισμού.

 Έτσι η οικονομική και κοινωνική αυτή ανακατάταξη δημιούργησε το κατάλληλο κλίμα για να δράσει ο ελληνικός διαφωτισμός, οι σκοποί του οποίου ήταν ευθυγραμμισμένοι με αυτούς του ευρωπαϊκού, δηλαδή απαλλαγή από τις θρησκευτικές και κοινωνικές προκαταλήψεις, ανάπτυξη της διανοητικής ικανότητας του ανθρώπου και διάπλαση νέων ανθρώπων.

Οι επιδιώξεις του ελληνικού διαφωτισμού μπορούν να χωριστούν σε δύο τομείς: 

Ο πρώτος έχει εκπαιδευτικό και γενικότερα πολιτιστικό χαρακτήρα, ενώ ο χαρακτήρας του δεύτερου είναι κοινωνικός και πολιτικός.

Στον τομέα της εκπαίδευσης το διαφωτιστικό κίνημα προσπάθησε να δημιουργήσει νέα σχολεία, νέες εκπαιδευτικές μεθόδους, να πλουτίσει τις γνώσεις των Ελλήνων με σύγχρονες επιστήμες, φυσική, μαθηματικά.

Γενικότερα ο πολιτιστικός χαρακτήρας του διαφωτισμού πέτυχε να δημιουργήσει πολλές βιβλιοθήκες με καινούριες εκδόσεις βιβλίων, κυρίως κλασικών έργων. Αλλά τους διανοούμενους της εποχής απασχόλησε και διέσπασε το γλωσσικό πρόβλημα.

Ειδικότερα δημιουργήθηκαν τρία ρεύματα: Το πρώτο με υποστηρικτές τον Ευγένιο Βούλγαρη και το Νεόφυτο Δούκα ήταν υπέρ του εξαρχαϊσμού της γλώσσας. Το δεύτερο ρεύμα υποστήριζε το δημοτικισμό και είχε για εκπρόσωπους τους λόγιους του Βουκουρεστίου. Το τρίτο ρεύμα εκπροσωπούνταν από τον Κοραή, που υιοθετούσε μια "μέση λύση", δηλ. μια κοινή γλώσσα καθαρισμένη από "βαρβαρισμούς".

 

Στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα ακολουθήθηκε μια γραμμή εφαρμογής των αρχών της "πεφωτισμένης δεσποτείας" και αργότερα, μετά τη γαλλική επανάσταση, έγινε προσπάθεια αναγνώρισης των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου και δημιουργίας κατάλληλου κλίματος για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.

Φορείς του ελληνικού διαφωτισμού υπήρξαν κυρίως: ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Βικέντιος Δαμωδός, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Δημήτριος Κανταρτζής, ο Λάμπρος Φωτιάδης, ο Ρήγας Φεραίος, ο Νεόφυτος Δούκας, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Άνθιμος Γαζής, ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Ιωάννης Βηλαράς κ.ά.

Οι διαφωτιστές πρέσβευαν τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, αξιώνοντας αλλαγές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης, στους πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς, την οικονομία, την εκπαίδευση και τη θρησκεία. Τάχθηκαν υπέρ της ατομικής ελευθερίας και ενάντια στην τυραννική διακυβέρνηση και την καταπίεση που ασκούσε η Εκκλησία.

Βασικός φορέας των νέων ιδεών που έφερε ο Διαφωτισμός ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη που μέχρι εκείνη την εποχή παρέμενε αποκλεισμένη από το σύστημα της απολυταρχίας.

Ανάμεσα στους σημαντικούς εκφραστές του Διαφωτισμού τοποθετούνται ο Βολτέρος και ο Μοντεσκιέ.

Οι Διαφωτιστές Ντενί Νιντερό και Ζαν Νταλεμπέρ συγκρότησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο του Διαφωτισμού στην Εγκυκλοπαίδεια. Σε όλα τα έργα του ο Διονύσιος Ντιντερό διέδιδε το πνεύμα του διαφωτισμού, άθρησκος και υλιστής ο ίδιος, ενάντια στις προκαταλήψεις, στη δεισιδαιμονία και τη θρησκοληψία..

 Παράλληλα ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ διατύπωνε τη θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου, προτρέποντας σε μια Ευρώπη που θα υποστήριζε τα δικαιώματα του ανθρώπου. 

          Όσο αφορά τη θρησκεία ο Βολτέρος θεωρούσε ότι ο χριστιανισμός ήταν μια καλή πίστη για καμαριέρες και ράφτες, αλλά για την ανώτερη τάξη πρότεινε έναν απλό θεϊσμό.

Αντιτάχθηκε στον αθεϊσμό και τον υλισμό του Ελβέτιου και του Χόλμπαχ.

Είναι παροιμιώδης η θέση του ότι "εάν ο Θεός δεν υπήρχε, θα έπρεπε να εφευρεθεί", που περιέχεται σε ένα από τα ποιήματά του.

Τέλος η επιρροή του Βολτέρου στην εκλαΐκευση της επιστήμης και της φιλοσοφίας του καιρού του ήταν ιδιαίτερα σημαντική.

Υλιστές του 18 ου αιώνα όπως ο Ντήτριχ Χόλμπαχ (Dietriech von Holbach, 1723-89) και ο εγκυκλοπαιδιστής Διονύσιος  Ντιντερό, χρησιμοποίησαν τη γεωμετρική αντίληψη του Θεού που αποσύρεται μετά τη δημιουργία.

Συνδυάζοντας την άποψή τους με τη μηχανιστική ερμηνεία του ζωικού βασιλείου, προώθησαν την υλιστική θεώρηση του κόσμου

 Η αμοιβαιότητα (μουτουαλισμός) είναι μία οικονομική θεωρία η οποία πρωτοδιατυπώθηκε από τον Πιέρ – Ζοζέφ Προυντόν, τον αποκαλούμενο και «πατέρα της αναρχίας», η οποία αντιτίθεται στην εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο.

   Οι υποστηρικτές του Προυντόν προσπάθησαν να εφαρμόσουν τη θεωρία του μουτουαλισμού στη πράξη και κατασκεύασαν τράπεζες, «Αμοιβαίες Πιστωτικές Τράπεζες», οι οποίες χρέωναν τους πελάτες με τόκους τόσο μικρούς, ίσα-ίσα για να καλύπτουν τα έξοδα της τράπεζας και όχι για να αποκομίσουν κάποιο κέρδος.  

          Μια μεγάλη μορφή της παγκόσμιας ιστορίας, ο Τόμας Τζέφερσον   (αγγλ. Thomas Jefferson,  13 Απριλίου 1743 – 4 Ιουλίου 1826), ο τρίτος Πρόεδρος των Η.Π.Α. (1801-1809) και κύριος συγγραφέας της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, είχε γράψει σε επιστολή προς το φίλο του, Γουίλιαμ Σορτ, (γραμμένη στο Μοντιτσέλο της Βιρτζίνια στις 19 Οκτωβρίου 1819), τα εξής:

"Όπως λες για τον εαυτό σου, έτσι κι εγώ είμαι Επικούρειος. θεωρώ ότι η αυθεντική (όχι η πλαστή) διδασκαλία του Επίκουρου περιέχει καθετί λογικό από την πρακτική φιλοσοφία που μας άφησαν η Ελλάδα και η Ρώμη στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας."

Η ιστορική περίοδος των δύο αιώνων που χωρίζουν τον Γκασεντί και τον Τζέφερσον ονομάσθηκε Διαφωτισμός.

Αναμφισβήτητα η περίοδος αυτή του Δεύτερου παγκόσμιου οικονομικού κραχ που διανύουμε θα έχει ως αποτέλεσμα, ώστε κάποιοι άνθρωποι να ανοίξουν τα μάτια τους και να έρθουν σε επαφή με την πραγματικότητα, για την χαρά της ζωής των ανθρώπων, αλλά ένα μεγάλο ποσοστό όχι μόνο δεν θα χάσει την εμπιστοσύνη του προς τον καπιταλισμό, αλλά θα κάνει ό, τι είναι δυνατόν για να διαφεντέψει το σύστημα αυτό.

Όπως άλλωστε παρατηρούμε, σχεδόν σε όλο τον Δυτικό κόσμο, ακραία συντηρητικά δεξιά κόμματα κάνουν τα πάντα με σκοπό να αναρριχηθούν στην εξουσία καθώς  νέες και παλιές  εκκλησίες και δόγματα φανατίζουν μάζες ανθρώπων και Έθνη.

Εμείς που μελετάμε τις διδασκαλίες  του μεγάλου φιλόσοφου Επίκουρου καλούμαστε να εντρυφήσουμε στον Φιλοσοφικό Επαναστατικό Διαφωτισμό δίνοντας την λύση για την χαρά της ζωής στους συνανθρώπους μας.